Жақып Хайрушев: Тариф пен экологияның дұрыс балансын қалыптастыруға аса жауапкершілікпен қарауымыз қажет

- Жақып Ғалиұлы, қазір Алматыдағы ТЭЦ-2-ні қайта құру жобасы шындап келгенде мүлде жаңа станция салынатынын білдіріп отыр. Бұл өте қымбат жоба. Оған қоса қажетті отын болып табылатын газдың бағасы көмірге қарағанда бірнеше есе қымбат. Тарифтердің өсетіні сөзсіз. Егер тарифтер өсетін болса, онда бу-газ құрылғысын орнату қаншалықты дұрыс? Экологияны сақтаған дұрыс па, әлде халықтың қалтасын ойлағанымыз маңыздырақ па?

- Сұрағыңызға рахмет! Қазір «Самұрық-Қазына» АҚ ақпаратына сәйкес, Алматы қаласындағы ТЭЦ-2 базасында жалпы қуаттылығы 600 МВт болатын мүлдем жаңа бу-газ құрылғысын салу жоспарланып отыр. Алдын ала есептеулер бойынша, газ инфрақұрылымының құрылысын қоспағанда жобаның құны 315 миллиард теңгені құрайды. Бұл шамамен 700 миллион АҚШ доллары. Жоба 2026 жылы толық іске қосылады деп жоспарланған.

• Тақырыпқа орай: Ұлы дала биткоины. Криптодержаваға айналған Қазақстан үшін НЕГЕ жасыл энергетика ауадай қажет?

Осы орайда, менің ойымша жоба экологиялық жағынан тартымды. Алайда, қазіргі тарифтермен оның өзін-өзі ақтауы өте қиын.

Сондықтан жобаның құнын төмендетуді ойластыру қажет. Ал ол үшін барлық қолданыстағы қаржылық тетіктерді, соның ішінде сыйымдылық нарығын қолдану қажет болады. Сыйымдылық нарығы механизмін дәл осы жобада іске асырып көруге болады. Негізі электр қуаты нарығы дәл осындай жобалар үшін құрылған болатын. Заманауи бу-газ құрылғыларының бір артықшылығы - оларда азот оксидін құрғақ түрде басатын жану камералары бар. Ол өз кезегінде қосымша технологиялық шараларсыз газдың жануы кезінде азот оксиді қалдықтарын 50 мг/нм3-тен арттырмауға мүмкіндік береді. Ал бірвалды білік типін ескерсек, жаңа электр қондырғыларын қазіргі жылу электр станциясының аумағында орналастыруға болады. Яғни, қосымша жер қажет емес. Ал Алматы қаласы үшін бұл өте маңызды.

Мен жобаның қаржылық-экономикалық моделінің цифрларын және тарифтердің деңгейі қандай болғанын көрген жоқпын. Бірақ тарифтердің айтарлықтай өсетіні айтпаса да түсінікті.

Мұнда, шын мәнінде, газдың бағасы маңызы емес, бу-газ құрылғысының бағасы маңызды болып отыр. ТМД елдерінде мұндай ірі турбина жабдықтары шығарылмайды. Барлық қолжетімді технологияларды қолдану және онымен бірге, үнемдейміз деп ескірген және тиімсіз технологияларды сатып алып қоймауымызды қадағалау керек. Ең тиімдісі ірі газ турбиналарына негізделген бу-газ қондырғылары. Себебі, турбинаға негізделген бу-газ қондырғыларының тиімділігі 60 пайыздан асады.

Алматыдағы ТЭЦ-2ні модернизациялауды асқан дәлдікпен есептеу керек. Және осы есепті инженерлер мен экономистер бірлесіп жүргізу керек. Оларға «жасыл» белсенділер мен газ саласының қызметкерлері ықпал етпеуі тиіс.

Алматыдағы ТЭЦ-2. Фото: time.kz

- Сіздің ойыңызша, қазақстандық энергетиктердің күн тәртібіндегі маңызды проблемалар қандай? Алдымен қандай маңызды мәселелерді шешу керек?

- Электроэнергетика - экономиканың маңызды саласы. Бұл қоғамымыздың әл-ауқатын, әлеуметтік тұрақтылық пен ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын сала. Суық климат жағдайында электр энергетикасы, атап айтқанда жылумен жабдықтау стратегиялық сипаттағы өмірді қамтамасыз етудің маңызды жүйелерінің бірі болып табылады. Жалпы алғанда, қазақстандық электр энергетикасында тұрақтылық пен беріктіктің үлкен қуаты бар. Біз үшін бастысы осы тұрақтылық үнемі сақталуы керек. Ең бастысы осы екпінді ұстап отыру. Классиктердің бірі айтқандай, негізгі сұраққа жауап таппай қалған сұрақтарды шеше алмаймыз.

Қазір тарифтерді талқылау сәнге айналды. Әсіресе, электр энергетикасын дамыту стратегиясы болмаған кезде мұндай мәселе күн тәртібіне шығып беретін болады. Жарайды, біз электр қуатын тарататын ұйымдар үшін тарифті көтердік. Бұл дұрыс әрі уақытылы шешім болды. Бірақ одан кейін не болады? 2035 жылы бізді не күтеді?

• Тақырыпқа орай: Қазақстанның мұнай мен газы толық цифрландырылмақ. НЕГЕ Энергетика министрлігінің жоспары біз үшін өте маңызды?

2060 жылы Қазақстан көміртегіден бейтарап елге айналады. Демек, Қазақстанда көмірмен жұмыс істейтін барлық электр станциялары жойылады, барлық көмір шахталары мен шахталары жабылады деген сөз бе? Әрине жоқ. Әңгіме не жағуда емес, оның қалдықтарында. Технологияда. Бұл дегеніміз, біз шығатын газдарды нөлдік деңгейге дейін қалай тазартатындығымызды ойлануымыз керек. Қазіргі құрылғыларды бұзып, оның орнына не қоятындығымызды сараптау қажет. Ол сутегі, сақтау және басқа да технологиялар болуы мүмкін. Сондықтан, осы сұрақтардың барлығын кезекке қойып, ретімен шешуіміз тиіс.

Ал бірінші кезектегі мәселе - ұзақ мерзімді перспективада Қазақстанның отын-энергетикалық балансын дамыту. Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасы бойынша, осындай балансты 2035 жылға дейін әзірлеу қажет. Менің ойымша, бізге екі бірдей баланс қажет. Біріншісі ұзақ мерзімді болуы тиіс. Ал екіншісі 2060 жылға дейін көміртегіден бейтарап қалпымызды ескеруі тиіс.

Екінші басымдық беретін мәселеміз - энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру. Мемлекеттік энергия реестрінің барлық қатысушылары үшін энергияны үнемдеу бағдарламаларын қағаз жүзінде емес, нақты әзірлеу қажет. Ақыр соңында, мемлекеттік энергетикалық реестрге қатысушылардың барлығының қағаз бетінде ұқсас бағдарламалары бар, бірақ олардың орындалуы максималды тұрғыдан алсақ бар-жоғы 30 пайыз деп бағаланып отыр. Ол әрі кетсе «шамдарды, терезелер мен шатырларды ауыстырудан» аса алмай отыр. Неге? Өйткені бұл іс-шараларды жүзеге асыруға қажетті қаржы тарифтің ішіне енгізілмеген. Аталған реестрді Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне қарасты компания әзірлейтінін, ал тарифті Энергетика министрлігі және Ұлттық экономика министрлігі бекітетінін ескеріңіз. Ал оны орындау әкімдіктерден талап етіледі.

Міне, осы жерде кезекті басымдық туындайды, бұл электр энергиясының барлық мәселелерін бір жауапкершілік орталығына шоғырландыру. Оған жылумен жабдықтау, энергияны үнемдеу, барлық электр энергетикалық нысандарын тарифтік реттеу және басқа да салалар бойынша көптеген басқа мәселелер кіреді.

Төртінші басымдық - жылумен жабдықтау туралы заң. Онда міндетті түрде төлем тәртібіне, жылумен жабдықтау саласындағы тарифтік реттеуді жетілдіруге, есепке алуды қамтамасыз етуге, жылу энергиясының келісімшартсыз тұтынылуын қатаңдатуға, жылытуға дайын болуға қатысты барлық мәселелерді қамтуымыз керек. Оның ішіне жылыту маусымын ескеру, реттеу және көптеген басқа да мәселелер кіргізілуі тиіс.

Бесінші, дәл қазір көкейкесті болмаса да, болашақты алдымыздан қылаң беретін маңызды мәселенің бірі - бұл біздің желілік инфрақұрылымды дамыту. Егер кернеуі 220 кВ және одан жоғары жоғары вольтты желілерді басқаратын біздің ұлттық компания азды-көпті тұрақты болып тұрса, аймақтық компаниялардың тоқыраудың алдында тұрғандығын мойындауымыз керек. Жақында мен Қытайдың мемлекеттік электр желілері компаниясы жасаған «Көміртегі шығарындыларының ең жоғарғы деңгейінен көміртегі бейтараптылығына» деген өте қызықты құжатты оқыдым. Сонымен, осы құжатқа сәйкес, бұл қытайлық компания 2025 жылға қарай энергия интернеті саласындағы жетекші компанияға айналуды жоспарлап отыр. Интернет энергиясы дегеніміз не? Бұл тұжырымдама 2025 жылға қарай жасанды интеллект элементтері бар IoT платформасының алғашқы ұлттық ауқымды моделін жасауды, блоктық тізбек бойынша есептеулерді және таратылған энергияны біріктіру үшін «үлкен деректерді» өңдеуді білдіреді. Үлкен деректердің ішінде күн генерациясы, сақтау құрылғылары, басқарылатын жүктемелер, сондай-ақ үлкен энергиямен жұмыс істеу үшін, бірінші кезекте, жаңартылатын энергия көздері мен желіні сақтау үшін ауқымды мәліметтер болады.

Кадрларды даярлау маңызды басымдылық болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстанда талапкерлердің энергетикалық мамандықтардан қашып жатқаны ешкімге жасырын емес. Бұл энергетик мамандығының беделінің төмендеуімен, жұмысқа орналасқан бастапқы уақыттағы жалақының аздығымен, мансаптық өсудің болашағы жоқтығымен және жастардың автоматика мен цифрландыруы жоқ ескі-құсқы құрылғылармен жұмыс істегісі келмейтіндігімен байланысты.

Әрбір жас маман энергетикалық объектіге келгеннен кейін, оған қатысты дербес мансаптық өсу бағдарламасы қабылдануы керек. Мысалы, үш жыл ішінде ол инженерлік лауазымға, сондай-ақ тұрғын үйге, тіпті жалға берілетін баспана болсын, басқа да түрлі кез-келген әлеуметтік жеңілдіктерге ие болуы тиіс.

Мұнда ештеңе ойлап табудың қажеті жоқ, 20-25 жыл бұрын жас мамандар үшін осындай жағдай жасалған болатын. Одан кейін энергетика саласынан мамандардың кетуі тоқтап, керісінше жас мамандар қайта келе бастайтын болады.

- Қазақстанда елдің оңтүстік аймақтарында электр қуатының жетіспеушілігі мәселесі бар. Сіздің ойыңызша, бұл мәселені ұзақ мерзімді перспективада қандай шаралар арқылы шешуіміз қажет? Бұл мәселені шешуде баламалы энергияның (гидро, күн, жел) әлеуетін қалай бағалайсыз?

- Тұтастай алғанда, Қазақстанда электр энергиясының өткір тапшылығы жоқ. Шамалы дефицит Қазақстанның біртұтас электр желісінің бірқатар энергетикалық аймақтарында, атап айтқанда оңтүстік аймақта бар. Мұнда бүгінде тапшылық шамамен 40 пайызды құрайды, бұл ол толықтай дерлік солтүстіктегі энергия көздерінің көмегімен жабылып отыр. Сонымен қатар, қарбалас уақытта (қыста да, жазда да) 500 кВ-тық «Солтүстік-Оңтүстік» транзиттік желісі өте шиеленіскен жағдайда жұмыс істейді және Қазақстанның БЭЖ Жүйелік операторы жаппай тоқтап қалудың алдын алу үшін қатаң шаралар қабылдауға мәжбүр.

Сарапшылардың болжамына сәйкес, электр энергиясын тұтынудың өсуі (пайыздық көрсеткіште) Қазақстанның оңтүстік және батыс бөліктерінде тез өсетін болады, ал өндіруші қуаттарды, оның ішінде мобильді және жаңа желілік қондырғыларды іске қосу осы жүктемелерді тиісінше қанағаттандыруы керек. Оған қоса туындайтын энергиямен жабдықтау мәселелері де жолай шешілетін болады.

Көптеген адамдар жаңартылатын энергия көздерінің қазіргі айтарлықтай дамуына Париж келісімі бастама болды деп қателеседі. Шын мәнінде келісім қалдықтарды, ауаға шығатын түтінді азайту туралы болған. Идея - қазба отынын проблеманың бір бөлігі ретінде қарауды тоқтату және шешімнің бір бөлігі ретінде таза көмір, газ бен мұнайды қарастыра бастау.

Бұл жағдайда түтін мен қалдықты сүзу бойынша инженерлік шешімдер алдыңғы қатарға шығады. Яғни, экологиялық шаралар мен технологияларды енгізу, көмірде жұмыс істейтін қондырғыларда түтін газдарын тазарту және алу технологияларын жаңарту немесе ауыстыру. Осы сұрақ қуаттылық нарығындағы таза энергияның басымдық алуын да туғызуы мүмкін.

Басқаша айтқанда, қоршаған ортаны реттеу саласындағы сауатты саясат, тиісті бақылаумен ұштастыра отырып, Қазақстанның көмір қуаттылықтарының орташа тиімділігін біртіндеп арттыруға көмектеседі және солтүстік көмір электр станциялары максималды жүктелуі мүмкін және сәйкесінше Қазақстанда өндіріс көлеміндегі көмірдің үлесі айтарлықтай төмендемеуі керек.

Сонымен бірге, біз Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінде көмір үшін «кері санау» басталғанын нақты түсінуіміз керек. Көмір зауыттары беріп отырған энергияны қуаттар құрылымынан ығыстыру процесі басталды. Бірақ көмірді пайдалану ауқымы әлі де маңызға ие болып отыр. 20 мемлекет пен АҚШ-тағы 3 штат 2030 жылға қарай көмір өндіруді біртіндеп тоқтату саясатын ұстанып отыр. Қытайда да Еуропалық Одаққа ұқсас процесс басталды. 2013-2015 жылдары көмірмен жұмыс істейтін қондырғылардың белгіленген қуатын пайдалану коэффициенті 57,1-ден 44,7% -ға, ал кейбір провинцияларда 21-43% -ға дейін төмендеді.

Мен дәстүрлі электр энергетикасының, оның ішінде көмірдің берік жақтаушысымын. Бірақ әлемде жаңартылатын энергия көздері, бөлінген генерация, энергия интернеті саласында болып жатқан оқиғаларға, дамуға көз жұмып қарап отыра алмаймыз. Болашақта жаңартылатын энергия көздерінің даму ауқымын анықтайтын шешуші фактор - бұл энергия жинақтау жүйелерін орналастыру болмақ. Қазақстан қазірдің өзінде көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларынан шыққан газдарды тазартумен байланысты технологияларды коммерциализациялау процесін бастауы керек. Ал бізде мұндай технологиялар бар, біздің технопарктерде мұрағаттық папкаларды ашсақ, оларды табуға болады.

• Тақырыпқа орай: Жел мен күн қуат бергенде. Мұнайдың болашағы НЕГЕ бұлыңғыр?

Әрине, ешкім жаңартылатын энергия көздерінің бақылаусыз дамуына және желінің тұрақтылығының бұзылуына жол бермейді, бірақ біздің жаңартылатын энергия көздерін пайдалану саласындағы, соның ішінде электр қауіпсіздігі мен сенімділігіндегі саясатымыз одан әрі талқылауды қажет етеді.

Жалпы Қазақстанда жаңартылатын энергия көздерін дамытуға келетін болсақ, олардың әрі қарайғы ақылға қонымдылығын тек нарықтық процестер, болашақ перспективаларын нақты түсіну, қызмет көрсету орталықтарын ашу және қосалқы бөлшектер өндірісі қарастыруы керек және олар үздік әлемдік тәжірибелерге сәйкес келуі тиіс.

Ең бастысы, бізге атом энергетикасының әлеуетін пайдалану керек. Бұл қолданыстағы шикізат өндіру мен өңдеуден бөлек, еңбек ресурстарының және жоғары деңгейдегі өнеркәсіпті дамытуға сеп болмақ. Бұл бағыт бойынша сіздердің порталды пайдалана отырып, алдағы уақытта өз ұсыныстарымды білдіруді жоспарлап отырмын.