«Әр елдің өз ҚАҢТАРЫ бар...» Жас режиссер Қаңтар оқиғасы туралы спектакль қоймақ
Жылдан асса да, Қаңтар оқиғасына қатысты құпия толық ашылған жоқ. Сол үшін де оған қатысты шыққан кез келген шығарма ел құлағын елең еткізеді. «Астанадағы Әзірбайжан Мәмбетов атындағы театрда Қаңтар оқиғасына байланысты спектакль қойылайын деп жатыр» деген ақпарат тарады.
Сәуірдің соңына қарай жоспарланған бұл прьемера туралы тереңірек білмек болған NEGE тілшісі театрдың бас режиссері Ұланмырза ҚАРЫПБАЕВТЫ сөзге тартты.
«Маған саясаттың керегі жоқ...»
– Ұланмырза, расында да Қаңтар туралы қойылым қояйын деп жатырсыздар ма?
– «Бұл қай жүрек жұтқан режиссер?» деген боларсыз. Бірақ бұл біздегі Қаңтар емес, 1905 жылы Санкт-Петерборда болған қаңтар оқиғасы туралы.
– Ендеше неге бізде болған Қаңтар қырғынына байланысты деген сыбыс тарап кетті?
– «Қаңтар оқиғасы» деген сөзден шығып кеткен сияқты. Болмаса, біз спектакльді саясат туралы қояйын деп отырған жоқпыз. Мен – режиссермін, өнер адамымын, маған саясаттың керегі жоқ. Бірақ жанұя трагедиясының ішінде саясатсыз болмайды.
– М.Горькийдің «Последние» атты пьесасы негізінде қойылады екен. Аты қалай аталады спектакльдің?
– «Ұя». Бұл пьеса 1905 жылы қаңтар айында болған «Кровавое воскресенье» деген оқиға желісінде жазылған ғой. Оның жазылғанына 115 жыл болыпты. Ал Максим Горькийдің 150 жылдығы.
Театрдың саясатына үңілсек, бізде қазақ классиктерінің шығармалары жетерлік. Оралхан БӨКЕЙДІҢ «Ауыл хикаялары», Дулат ИСАБЕКОВТІҢ «Әштен», «Ескерткіші», Мұхтар ӘУЕЗОВТІҢ «Жас Абайы» сияқты.
Шетел классикасы десең, ШЕКСПИРДЕН «Ричард» пен «Ромео-Джулетта» бар. Шыңғыс АЙТМАТОВТЫҢ «Ғасырдан да ұзақ түнін» шетелден гөрі қазақ классикасына жатқызамыз.
Өйткені ондағы оқиға қазақ жерінде болып жатыр ғой. Театрдың репертуарлық саясаты болады. Бас режиссер оны бақылап отыруы тиіс. Бізде не жоқ десек, орыс классикасынан бір де бір пьеса жоқ.
Фото: ғаламтордан.
– Сол үшін ғана таңдадыңыздар ма бұл шығарманы?
– Солай десе болады. Жақсы да, жаман да болсын, орыс классикасы – мектеп. Содан бір пьеса қостық. Горькийдің «Последние», яғни «Ақырғылар» пьесасында жанұя ішіндегі жанжал, әкесі мен балалары арасындағы конфликт бейнеленеді. Әрі ол – біздегі көп жас актердің өздерін көрсетуіне жақсы мүмкіндік.
– Мұнда отбасылық дау-дамайдан бөлек, саяси астар да бар ғой. Бас кейіпкер Коломийцев – жемқор, қатігез полицей қызметкері. «Өзіне оқ атты» деген жалған жаламен жас жігітті түрмеге отырғызады. Қамалған жігіттің анасы әділдік іздеп, онымен күреседі. Классиктер көбіне сол бір отбасы, бір ауылдың оқиғасын бейнелеу арқылы бүкіл бір елдің, әлемнің мәселесін көтереді ғой. Сол үшін де бұл шығарманың саясатпен байланысты екені рас қой?
– Максим Горькийдің пьесасы – сол болған қаңтар оқиғасына жасалған рефлексия. Бірақ онда «қаңтар оқиғасы болды» деп нақты айтылмайды. Сондықтан көп адам осы спектакль туралы дұрыс түсінбей қалған. Бірақ сіз дұрыс айтасыз, бір жанұяда болатын оқиға бүкіл ұлтқа, әлемге ортақ.
– Әр елдің өз «қаңтары» бар демексіз ғой?
– Иә. Қойылымды көрген көрермен сол жұмбақтардың жауабын өзі табады деп ойлаймын. «Қаңтар» деген, «революция» деген бір ауыз сөз жоқ спектакльде. Дегенмен онда кейіпкерлердің жанының, жүрегінің революциясы бар. Жанұяның ішінде жасалып жатқан революция. Жас балалардың қатігез, диктатор әкелеріне қарсы шығуы.
– Әкеге қарсылықтың астарында қаталдық пен озбырлыққа қарсылық, әділетсіздікке қарсылық жатыр емес пе?
– Иә. Біздегі «Чарльз Чаплин» спектаклінде 1939 жылғы «Великий диктатор» деген кинодағы монолог бар. Сол кинодағы сөздерді біздің актер сахнаға шығып айтады. Дәл осы сахна көрерменнің қошеметінсіз қалған емес. Демек бұл халықтың жүрегінде жатқан ойды дөп басып тұр.
«Театр моралитет емес»
– Әр көрермен қойылымнан өзіне, өзінің еліндегі оқиғаларға ұқсас астар іздеуі қалыпты жағдай. Сіз жаңа «мен саясатқа араласпаймын» дедіңіз. Роберт де Ниро: «Менің ойымша, режиссер мен президенттің жұмысы бір-біріне қатты ұқсайды», – депті. Бұған не дейсіз? Кейбір саяси оқиғаларды да халық «спектакльге» теңеп жатады.
– Ол сөзбен келісем. Дегенмен өзіңді президентке теңеген онша тиімді емес-ау.
– Режиссер де өнердегі халықты басқарады ғой. Дон Кихот қойылымында бір кейіпкер: «Біз өз режиссеріне қарсы шыға алмайтын қарапайым актерлерміз», – деп еді...
– Ол да қойылған сахна. Режиссер мықты болса, оған ешкім қарсы шықпайды.
Композитор нотасына бағынышты, мүсінші саз балшыққа тәуелді, ал біз режиссерлер тірі адамдармен жұмыс істейміз. Біздің басты қару – сол адамдардың жүрегі.
Мен режиссер ретінде халық пен адам мәселесін қозғағым келеді. Ал адам бар жерде бүкіл адамзаттың тарихы бар.
– Ел мен әлемдегі ауыр оқиғалар режиссерлердің де жүрегін ауыртады ғой. Оның ішінде билік, автократия мен диктатура деген сияқты саяси мәселелер Орталық Азия, оның ішінде бауырлас халықтар қазақ пен қырғыз елінде де актуалды. Сол түйткілді тақырыптарды өнер тілінде тәпсірлеу режиссерлердің жауапкершілігіне кіре ме?
– Мен бауырлас қырғыз елінен келдім. Театрға келген әр көрерменнің жан жарасы менің де жүрегімді ауыртпай қоймайды. Өйткені біз бір кеңістікте өмір сүріп жатырмыз. Сол үшін жанымды сыздатқан жайттарды өз спектакльдеріме қосуға тырысамын. Бірақ қандай жолмен?! Театр «Бұлар – жаман. Олардікі дұрыс емес!» деп айқайлайтын плакат емес. Олай істегің келсе, саясатқа бар, билікке оппозиция бол. Театр «мынау – ақ, мынау – қара, мұндай болма!» дейтін моралитет те емес.
– Әрине. Театр моралитетке айналғанда ол жойылады...
– Иә, ол басқа сала, басқа кәсіп. Біздің жол – өнер тілімен, образ тілімен, сахна тілімен айқайлау. Менің кейбір спектакльдерім дәл солай «айқайлап» тұрады деп ойлаймын. Әрқайсысының көтерген жүгі де, айтар әңгімесі де жеңіл-желпі емес.
– Алайда «саясат маған керек емес» десеңіз де, ол сізді толғандырады ғой?
– Толғандырады. Ол болмаса, азаматтық позиция болмаса, режиссер режиссер емес, «бос орын» боп қалады. Бірақ оны жеткізудің тиімді жолын табу – нағыз кәсібилік.
– Демек, режиссердің өзіндік азаматтық позициясы мен принциптері болуы керек деп санайсыз ба?
– Иә, болуы керек. Принцип болуы керек. Егер оны актерлер қолдаса, көрермендерде де сол принциптер қалыптасады. Бұл – әдемі тандем.
Біз мысалы театрға келген қонақтармен Мольердің 400 жыл бұрын жазып кеткен «Сараң» шығармасы арқылы сөйлесеміз. Дәл бүгінгі оқиғаны ғана қозғауға міндетті емеспіз. Оны дерекпен хроникамен айналысатындар жасайды. Біз бұрын өліп қалған микробтар тілімен де, бүгінгі ауырған жара мен сыздаған іріңді емдей аламыз.
«Қаңтар оқиғасын рефлексия жасау үшін уақыт керек»
– Спектакль 1905 жылғы Ресейдегі қаңтар туралы екен. Біздегі қаңтарды сіз көрдіңіз бе? Осында болдыңыз ба?
– Иә.
– Сіздің жүрегіңізді ауыртты ма бұл оқиға?
– Әрине. Бірақ бұл спектакльдің оған қатысы жоқ. Халықтың қате түсініп қалғанын қаламаймын.
– Бұл пьеса Горькийдің Ресейдегі қаңтарға жасаған рефлексиясы болса, халық біздегі қаңтарға да рефлексия жасалуын күтетін сияқты. Мораль оқуды емес, тым болмаса соны көрсетуді қалайды.
– Біз Қаңтар қырғынына қатысты әлі өзіміз анық-қанығына жете алмадық. Біз жауабын білмейтін, бізге белгісіз көп сұрақ тұр. Тек болжам мен жорамалдар ғана жасап отырмыз.
Фото: ғаламтордан.
Мен екі жыл «Жас Сахна» театрында жұмыс істеп, Алматыда тұрдым. Сосын қазан айында Астанаға көшіп келдім. Екі айдан соң Қаңтар оқиғасы болды. Мен жеке өзім оған қатысты ой-толғау айта алмаймын. Рефлексия жасау үшін уақыт керек. Халыққа да, өнер адамдарына да.
– Сіздің ойыңызша, қазір өнер жүгін арқалаған адамдар үнсіз қалу керек пе?
– Жоқ, талпыну керек. Әр режиссердің өз позициясы бар. Шынын айту керек, біз қоғамға шықсақ, халық арасында үнсізбіз. Біз тек сол халық театрға келгенде жан дүниемізде болып жатқан арпалыстарды сахнада көрсете аламыз.
Қазір сізге сұхбат беріп отырсам да үнсізбін. Біздің спектакльді көрген соң ғана өнер адамдары үнсіз отыр ма, жоқ па, сол кезде байқайтын шығарсыз.
Мен сіз сұрап отырған рефлексия өнер жасап жүрген жандар арасында басталып кеткенін білемін. Ол тақырыпты көтеріп жүрген спектакльдер де бар.
– Қай режиссердің шығармасы?
– Оны мен айтпай-ақ қояйын. Театрларға барып жүрген көрермен мұны іштей сезіп, танып жүргеніне күмәнім жоқ. Театрларда цензураның алынып тасталғанына біраз болды. Бұрын кеңес кезеңінде министрліктерден арнайы комиссия келіп көретін. Құдайға шүкір, біз оған жетпедік. Санкт-Петерборда оқыдым ғой, әлгі айтқан «Ұлы диктатор» монологын қазір Ресейде оқыса не болады, мысалы?!
Ч.Чаплин. «Ұлы диктатор».
– Петерборлық әріптестеріңізбен байланыс бар ма? Ондағы театрлардың жағдайы қандай?
– Өнерге үлкен цензура қойылды. Саяси ой айтатын спектакль қоя алмайсың онда. «Эзопқа» рұқсат етілер, мүмкін. Ал Горькийдің «Последниесі» қазір сахналанбайды деп ойлаймын. Соғысқа байланысты барлық шығармалар қойылмай қалды ғой. Өйткені «мен фашизмге, соғысқа қарсымын!» деп Ресейде қалай айтасың?! Тіпті қазір «Ана-Жер-Ана» да Ресейде қойылмауы мүмкін.
Мысалы, Гузель Яхинаның «Зулейха открывает глаза» деген қойылымы башқұрт драма театрында жабылып қалды. Ол – 1937 жылғы оқиғалар туралы спектакль. Неге жабылды десеңіз, «Осы автордың шығармаларын қоймаңдар» деген шектеу жасалды.
Мен Беларусь театрында жұмыс істеп жүрген кезде де Нобель сыйлығының иегері Светлана Алексиевичтің «Последние сведители» деген шығармасына қойған спекталімді алып тастады.
– Расында да Украина мен Ресей арасындағы соғыс әлем назарын аудартқан ауыр мәселе боп тұр. Бұл қантөгісті түрлі саяси процестер де тоқтата алмай отыр. Осы соғыс, озбырлық пен диктатураны ауыздықтауға өнердің қауқары жете ме?
– «Боранды бекет» деген қойылым бар біздің театрда. Осы соғысқа қатысты менің жауабым сол жерде айтылады. Өзімді батырмын, қаһарманмын демеймін. Бірақ Кеңес одағы мен диктатураға қарсы позициям бар. Бұғы-Ана: «Менің соғыссыз өткерген бір ғасырым болмады, адамдар! Бір анадан сүт емген туыстар бір-бірін өлтіруге хақысы жоқ! Тел өскен бауырлар бір-бірін өлтіре алмайды!», – деп айтады.
Чарльз Чаплиннің мынадай бір сөзі бар: «Мен кино түсіріп бастағанда І дүниежүзілік соғыс болды, кейін ІІ дүниежүзілік соғыс басталды. Бірақ олардың ешқайсысы менің киноларымды тоқтата алмады».
Оның фильмдері адамдардың санасына өзгеріс жасағаны анық. Егер өнер адамдарында позиция болып, олардың бәрі сол позицияда біріге жұмыс істесе бір өзгеріс болуы мүмкін. Ал ол жүкті тек 1-2 режиссер ғана көтеріп жүрсе, бұл процесс тым ұзаққа созылып кетеді. Өнердің басты мақсаты жаны жұмсақ, жүрегі жұмсақ адамдарды қорғауы деп білемін. Өнер – адамзатты қорғаушы құрал. Тек оны дұрыс бағытта жасау керек.
