Ардақ Әмірқұлов: Ұлттық киноны қолдау орталығын кәсіби маман басқарып отырған жоқ
Жуырда режиссер Талғат Теменов NEGE-ге сұхбат беріп, ұлттық кино саласына қатысты біраз жайттың басын ашып берген. Осы сұхбаттан кейін «Отырардың күйреуі», «Абай», «Қош бол, Гүлсары» фильмдерінің режиссері Ардақ Әмірқұловқа хабарластық. Ол үш жыл қатарынан Ұлттық киноны қолдау орталығы ұйымдастырған питчингке қатысып, көңілі қалғанын айтады.
– Ардақ Жамансарыұлы, соңғы кезде Ұлттық киноны қолдау орталығы өткізген питчинг жайында пікірлер талқыға түсіп жатыр. Бұл талқылаудан сіздің де сценарийіңіз өтпей қалыпты. Солай ма?
– Бәрі үшін жауап бере алмаймын. Онда қандай жоба, сценарий ұсынылғанын білмеймін. Бірақ қазір мен білмейтін адамдар, компаниялар жобасын ұсынып жатыр. Кезінде «Қош бол, Гүлсары» фильмі жобасымен жұмыс істегенде Шыңғыс Айтматов екеуміздің арамызда «Ғасырдан да ұзақ күн» шығармасы бойынша сценарийді қолға алу туралы келісім болған еді. Бірнеше жыл бойы осы фильм аясында жұмыс істедік. Ең алғаш 2022 жылы питчингке ұсынып, байқаудан өткен едік. Бірақ бұл питчингтен өткен сценарий жобалары кейін қабылданбай қалды. Себебі, жобасы мақұлданбаған авторлар «әділетсіз өтті» деп петиция жинап, митинг өткізген болатын. Сөйтіп, министрлік сол жылы ешкімнің жобасын бекіткен жоқ.
Содан былтыр біз бұл жобаны тағы да ұсынып едік, тағы өтпедік. «Сметалық құжатта қателік бар, актерлермен келісім жоқ» деді де, байқаудан шеттетті. Питчинг алдында қай актермен келісім жасай аламыз? Ертең ол актер кастингтен өтпей қалса, ренжімей ме? Бұлар бізді ойдан шығарылған жалған құжат жасауға итермелеуде. Өздері де сондаймен айналысып отыр деген сөз. Әйтеуір ысырып тастау үшін әр кезде әртүрлі жаңа ереже мен критерий шығарып алады да, ертесіне оны өзгерте қояды. Сонымен не керек, биыл үшінші мәрте ұсынып көріп едік, бірінші саты бойынша «сценарий дұрыс жазылмаған» деп қабылдамады. Былай қарағанда, бұл жолы сценарист ретінде кәсіби тексеруден өтпей қалған сияқтымын. Бірақ біз бұл мәселе бойынша Ұлттық киноны қолдау орталығымен пікірталас жүргізіп, не себепті өткізбегені жайында нақты түсіндірме талап етеміз. Себебі, бұл сценарий кәсіби жағынан жоғары, біз оны бір емес, бірнеше рет қарап, толықтырдық. Өзіміздің де көңілімізден шықты. Тіпті, бұған дейінгі питчингтен өтті де.
Мені әлем біледі. Сондықтан халтурамен айналыспаймын. Оның үстіне Шыңғыс Айтматовтың бұл шығармасы өте танымал. Ол мұны қазақ өмірімен, тарихымен байланыстырып жазды. Біз ренжу былай тұрсын, аң-таң боп, абдырап қалдық. Мұндай жобалар көңілден шықпаса, не үшін ұйымдастырады? Бәлкім, сценарий ме, өзім ұнамаймын ба, білмедім. «Кино туралы» заң бар. Ол дұрыс жұмыс істей ме, жоқ па, белгісіз. Алайда, осындай күдік пен күмән туғызатын жайттар көп.
– Сонда сарапшылық кеңес жұмысына салғырт қарай ма, кінә қай жақтан?
– Біріншіден, сарапшылар кеңесінде кәсіби мамандар отыру керек. Олар киноның не екенін, түсінетін адамдар болуы тиіс. Кеңестік кезеңде «Футбол мен киноны бәрі түсінеді» дейтін. Олай емес. Сарапшы сценарийден хабары бар маман болса дейсің. Неге екені белгісіз, комиссияда сондай бір ғана адам бар шығар, қалғаны бұл өндіріске тікелей қатысы жоқ. Мәселен, кеңес құрамындағы ақын, жазушы, сыншы, депутат не айта алады? Бәлкім, олар өз саласында талантты маман шығар. Дегенмен, менен өткен кәсіби деп айта алмаймын.
Екіншіден, комиссия шешімі ашық, шынайы болуы керек. Сосын келесі жолы бізге сабақ болатындай не үшін тізімнен сызып тастағанын түсіндіруі тиіс. Меніңше, тұшымды, нақты пікір айтуға да қабілетті емес.
– Осы жолы питчингке қанша жоба ұсынылған?
– 400-дей жоба ұсынылыпты. Екі айда 400 жобаны оқу мүмкін емес. Олар оның бәрін оқып, әрқайсысына жауап бере алмады. Ұлттық киноны қолдау орталығы басшылығында да кәсіби маман отырған жоқ. Онда кино түсіру алаңының қыр-сырын білетін кинематогрофист көрмедім. Сарапшылар кеңесінде де кәсіби маман жоқ. Сонда олармен қалай пікірталас өрбіте аламыз? Біздің білетінді олар білмейді. Мәселен, осы саланың айналасында жүрсем де, деректі фильмге эксперт бола алмаймын. Себебі, бұл басқа жанр. Деректі фильмді жасау табиғаты өзгеше. Бізде нақты сценарий бойынша жұмыс істесек, деректі фильмде сценарлық жоспар болса жеткілікті. Оған маман басқа қырынан келеді. Егер маған «Деректі фильмді қарап, баға бер» десе, бірден бас тартар едім. Өйткені, мен бұл жанрды білмеймін. Мен әлемдік кино түсіремін. Сондықтан сарапшылық кеңесте сол салаға эксперт бола алатын нағыз маман отыруы керек.
– Сарапшылық кеңес құрамын кім жасақтайды?
– Қазақстанда киноның түсіріліп жатқанына талай жыл. Осы уақытта талай кәсіби маман өсіп шықты ғой. Мәселен, өзім жобамды байқауға өткізгендіктен сарапшылық кеңес қатарында бола алмаймын. Сондай талап бар. Ұлттық киноны қолдау орталығының айтуынша, олар сарапшылық кеңесті жасақтап, министрлікке жібереді екен. Ал оны қандай талапқа негіздеп жасақтайтынын біз білмейміз. Соңғы тізімді бекітетін министрлік көрінеді. «Кино туралы» заң бойынша мұны министрлік қана емес, үкімет деңгейінде бекітуі тиіс. «Кеңеске мәдениет саласының шығармашылық адамдары қатыса алады» дегені де дұрыс емес. Оған шығармашылық өкілдері ғана емес, сол саланың нақты мамандары қатысқаны абзал.
Заңда да қателік кеткен. Біріншіден, эксперт болған соң сценарийді білетін адам қараса дейміз. Екіншіден, олардың байқауға түскен жобаны оқуға уақыты болуы тиіс. Оның ішіндегі қазақша түсінбейтін адамдар сценарийді оқи ма? Айталық, кеңестегі орыстілді әйел жазушы қазақ тіліндегі жобаны түсіне ме? Ол дауыс беру үшін өзінің пікірін айтты ма? Осындай сан түрлі сауал көп. Мұны бір сөзбен «формализм» дейді. Бәріне атүсті қарайды да, «байқау өткіздік» дейді. Оны байқау деуге ауыз бармайды және мұндай байқау шешімін жарамсыз деп санаймын. Кез келген парасатты, есі дұрыс адам менің пікірімді құптайды деп ойлаймын. Меніңше, олар кімді өткізу керек, өткізбеу керектігін алдын ала біледі.
– Режиссер талғат Теменов «Ұлттық киноны қолдау орталығын немесе «Қазақфильмді» жабу керек» деген пікір айтып қалады. Сіз не дейсіз?
– «Орталықты жабу керек» дегенмен онша келісе бермеймін. Әу баста ашылғандағы мақсаты дұрыс болған. Бірақ олар жауапкершілікті мойнына алмайды. Егер сценарий ұнамаса, олар «Мына жоба ұнамады. Бірақ байқаудан шеттетуге болмайды» деп нақты ұсыныс жазуы керек. Ал кімнің жобасы мемлекеттен қолдау алатынын министрлік шешеді.
Екіншіден, орталық қай сценарий талапқа сай өткені туралы жауап бермесе, не үшін отыр? Министрлік бөлген ақшаны кино жасаушыларға жай бөліп бергені үшін бе? Бір уәж айтсақ, «өкілетті орган – Мәдениет және ақпарат министрлігіне жүгініңіз» дейді. Бірақ біз келісімшартқа министрлікпен емес, орталықпен отырамыз ғой. Біз сонда ештеңеге жауап бермейтін, ештеңені мойнына алмайтын ұйыммен келісімшартқа қол қоямыз ба? Бұл – нонсенс. Біз президент айтқан әділетті мемлекетте өмір сүргіміз келеді. Демек, біздің міндеттемемізден бөлек құқығымыз да бар. Осы құқымызды кім қамтамасыз етеді? Біздіңше, орталық өзі бәріне жауап беретін жеке тәуелсіз ұйым болуы тиіс.
Ал «Қазақфильм» киностудиясы жайында айтқанда ескі түсінікпен қабылдаймыз. Кеңес уақытында осы бір ғана киностудия болды. Ол кезде жекеменшік киностудия атымен болған жоқ. «Қазақфильм» кино да түсірді, қызмет те ұсынды. Қазір әлемде шығармашылық топ, режиссер өз тобымен кино түсіре береді. Нарықта техника мен технология көп. Қаржы болса, кез келген елде түсіресің. Бұл – құндылық болудан қалды. Бұл – қызмет түрі. Алматыда тұратын мен шашымды Астанаға барып қимаймын ғой. Осы жерден де табылады. Бірақ киноға қатысты кейбір қызмет түрі Қазақстанда жоқ. Сондықтан «Қазақфильм» осы қызмет түрінің бәрі болуы үшін жұмыс істеуі тиіс. Ондағы павильондар қазіргі заманауи киноға қажетті деңгейде жұмыс істеп, қызмет ұсынса дейсің. Одан бөлек костюм, реквизит, тағысын тағы керек-жарақпен қамтамасыз етуі керек. «Қазақфильмнің» басты қызметі осы болуы тиіс. Әлем елдерінде солай.
Білесіз бе, бір кезде мұнда кинотаспаны өңдейтін цех болмады. Сол уақытта мұны ірі емес, ұсақ компаниялар істейтін. Олар бір-бірімен бәсекелесе алады. Тағы бір мәселе – «Қазақфильм» жоба ұсынса, оған да тура бізге қойылғандай талап болуы керек. Киностудияға мемлекеттік мекеме болғандықтан ғана көп құқық берілуі керек пе? Неге? Бәріміз конституция алдында тең емеспіз бе? Жақсы сценарий ма, жоқ па, қазір бөлінген қаржының 35 пайызы «Қазақфильмге» беріледі. Мәселен, бізге 3 млрд теңге берсе, оның үштен бірін «Қазақфильмге» беріп, оған екі жоба түсіруі мүмкін. Ал егер картинасы қымбат болса ше? Осындай түсініксіз жайт көп.
– Ұлттық киноны қолдау орталығын кино саласының өкілі емес, журналистің басқарып отырғанына келіспейтіндер көп. Демек, «Торғай сойса да, қасапшы сойсын» демекші, әркім өз ісін білуі керек дейсіз ғой.
– Біріншіден, әр саланы өз ісінің маманы басқаруы керек. Бұл – заңдылық. Мәселен, медицина саласын электрик басқара алмайды ғой. Дұрыс па? Себебі, ол мамандармен тең дәрежеде сөйлесіп, түсінісе алуы тиіс. Шын мәнінде, орталықтың жұмысын журналист емес, кино саласының кәсіби маманы атқаруы керек. Қандай жолмен келгенін білмеймін. Бәлкім, мансап баспалдағымен өрлеу үшін уақытша отырып, ертең басқа қызметке кететін шығар. Ұлттық киноны қолдау орталығы басшысымен, сондағы мамандармен сөйлесетін ештеңе жоқ. Бір жағынан орталық басшысы Құрманбек Жұмағали бәрін шеше алмайды. Менеджер ретінде оның, ұжымының жұмысын жоққа шығара алмаймын. Бірақ қандай да мәселе айтсақ, министрлікке сілтейді. Заң бойынша жауапты емес, содан кейін де бізге де жауап беруге құлықсыз шығар. Егер онда кәсіби мамандар отырса, онда жұмыс та ілгерілеп, жақсарар ма еді, кім білсін?
