Биржалық сауда мен сыртқы сауда. Қазақстан қай бағытта келеді?

Мысалы, 2009 жылы биржалық мәмілелердің 45%-ы өсімдік тектес өнімдерге, 35%-ы – минералды өнімдерге, 7%-ы – мал немесе өсімдік тектес тоң майлар мен майларға тиесілі болды. Қазір оның құрылымы өзгерген. Былтырғы биржалық мәмілелердің 39%-ы минералды өнімдерге (оның ішінде 31%-ы цементке және 7%-ы көмірге), 11%-ы – машиналарға, жабдықтар мен тетіктерге, 9%-ы – көлік құралдарына, 5%-ы қантқа тиісті.

Бүгінде тауар биржаларын реттеу институты заңнамалық деңгейде жақсы жетілдірілген. Онда нарықтық баға, биржалық тауар ұғымдары енгізіліп, биржалық тауарлар тізбесі регламенттелді. Сонымен қатар, жаңа биржа нарығын қалыптастыру бойынша атқарылған жұмыстардың айтарлықтай көлеміне қарамастан, елімізде қалыптасқан биржалық сауда практикасының халықаралық тәжірибеге, ұйымдастырылған тауар нарығының мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келмейтіні байқалады.

Мәселен, бүгінгі күні Қазақстанда негізгі бөлігі тиісті түрде жұмыс істемейтін 18 тауар биржасы лицензияланған. Елімізде биржалық қызметте ұсақ биржалар санының көп болуы биржалық сауда тетігінің беделін түсіріп, оның дамуын тежейді, биржа нарығының қалыптасуын және тауарлардың бастапқы өтімділігіне қол жеткізуді тежейді, соның себебінен тауар бағасы ретсіз қалыптастырылады. Сонымен қатар, жер қойнауын пайдаланушылардың тауар биржаларындағы электрондық сауда жүйелері арқылы сатып алулары тауар биржаларында жүзеге асырылуда. Бұл ретте жер қойнауын пайдаланушылардың тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу тәртібі «Nadloc» жергілікті қамтуды дамытудың ұлттық агенттігі» АҚ тізілімі арқылы жер қойнауын пайдаланушылар үшін тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу қағидаларында көзделген.

Өз кезегінде, интеграциялық процестер жағдайында Қазақстанның биржалық сауда жүйесінде ағымдағы ахуалдың сақталуы елдің энергетикалық және азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төндіреді.

Бұл ретте биржалық мерзімдік нарықты дамыту үшін жағдай жасау, яғни биржалық саудаға қатысушыларға белгілі бір мерзімге сатып алу-сату келісімшарттарын жасасуға мүмкіндік беру маңызды.

Электрондық сауда – болашақтың базары?

Ішкі сауданың өсуіне соңғы бірнеше жылда ғана жаппай сипатқа ие болған электрондық сауданың жедел дамуы да ықпал етті. Өткен жылдың қорытындысы бойынша 3,8 миллион қазақстандық «интернет арқылы» белсенді зат сатып алатын болған. Лл интернет-дүкендердің саны 2 мыңнан әлдеқайда асып кетті. Өткен жылы Қазақстанның электрондық сауда нарығының көлемі 2018 жылмен салыстырғанда 1,8 есеге артып, 702 миллиард теңгені құрады. Бұл өте жылдам өсу. Біраө әрине, біз әлі E-commerce дамуында көп елдерден артта қалып келеміз. Мәселен, Қытайда электрондық сауда үлесі жалпы сауданың 23,7 пайызын, АҚШ-та – 10,8 пайызын құрайды.

Бір қуантарлығы, статистикалық деректерге сәйкес ішкі электрондық сауда халықаралық интернет-алаңдардағы сауданы басып озуда. Мәселен, былтыр қазақстандық интернет-дүкендерде сатып алу көлемі 422 миллиард теңгені, халықаралық интернет-алаңдарда 280 миллиард теңгені құрады. Көбіне ол Kaspi.kz арқасында орын алды. Тиісінше, сәлемдемелердің негізгі өсуі ішкі нарықта орын алып, сәлемдемелер саны 8,7-ден 22 миллион данаға дейін өскен.

Онлайн сатудың ұлғаюы тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің айналымын «ақтауға» ықпал етеді. 2019 жылдан бастап қолма-қол ақшасыз төлем бойынша POS-терминалдардың таралуы, Қазақстан нарығына Apple Pay және Samsung Payдің шығуы, банктердің клиенттерді бонустар мен кэшбектер арқылы ынталандыруы, сондай-ақ қоғамдық көліктің барлық түрлерінде қолма-қол ақшасыз төлемді белсенді пайдалануы күрт өсті.

Онлайн сауданың өршуіне коронавирус та жақсы ықпал етті. Интернет-дүкендерге ауысу, кеңсе жұмысының орнына, қашықтықтан жұмыс істеуге көшу, үйден тыс жерде өткізілген бірқатар іс-шараларды үй ортасына көшіру электрондық сауданың дамуына оң әсерін тигізді.

Тендер мәселесі және мемлекет

Ішкі сауданың маңызды құрамдас бөлігі тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді мемлекеттік сатып алудың серпінді нарығы болып табылады. Қаржы министрлігінің деректері бойынша 2018 жылы мемлекеттік сатып алу көлемі 4,15 триллион теңге болса, ал былтыр бұл көрсеткіш 4,36 триллион теңгені құраған. Айта кету керек, 2015 жылдан бастап мемлекеттік сатып алу нарығының шекарасы елден тыс жерлерге шығып, кеңейді. 2018 жылы ЕАЭО шеңберінде мемлекеттік сатып алу нарығының жалпы көлемі 122,7 миллиард АҚШ долларын құрады, оның 87 %-ы Ресей Федерациясына, 8 %-ы – Қазақстан Республикасына, 3%-ы – Беларусь Республикасына, 1%-ы – Қырғыз Республикасына және 1%-ы Армения Республикасына тиесілі.

Бір дереккөзден сатып алуды жүзеге асыру практикасын кеңінен қолдану мемлекеттік сатып алу нарығында бәсекелестіктің дамуына теріс әсер ететінін атап өткен жөн. Бір жағынан, Қазақстан Республикасы мен Еуропалық Одақ және оған мүше мемлекеттер арасындағы, екінші жағынан, 2015 жылғы 21 желтоқсанда қол қойылған серіктестік пен ынтымақтастық туралы келісім бойынша Еуропаның көптеген елдерінің мемлекеттік сатып алулар нарығына неғұрлым қолайлы мүмкіндік алу - бұл үлкен мүмкіндік тауарлар мен қызметтердің отандық өндірушілерінің экспорттық әлеуетін қалыптастыру. 2021 жылғы 1 қаңтардан бастап екі тараптың мемлекеттік сатып алулардың ұлттық режимін қарастыратын, осы келісімнің мемлекеттік сатып алу бөлімі басталады. Қазақстан жыл сайын 1,7 триллион АҚШ долларына бағаланатын ДСҰ-ның Мемлекеттік сатып алу жөніндегі келісіміне қол қойған елдердің мемлекеттік сатып алу нарығына қатысушы бола алады.

Сыртқы сауданы дамыту

Қазақстанның сыртқы саудасының соңғы 10 жылдағы серпіні тербелістің жоғары амплитудасын көрсетіп отыр. Мәселен, егер 2011 - 2014 жылдары сыртқы сауда көлемі 120,8 – 133,5 млрд. АҚШ доллары диапазонында болып, жыл сайын орта есеппен 127,1 млрд. АҚШ долларын құраса, 2015 жылдың өзінде сыртқы сауданың 76,5 АҚШ долларына дейін немесе 2014 жылмен салыстырғанда 36,6%-ға күрт құлдырауы тіркелді, оның ішінде импорт 26%-ға және экспорт 42,2%-ға қысқарды. Бұл ретте 2010 жылмен салыстырғанда, 2019 жылы тауар айналымындағы өсу небары 6,9%-ды немесе 89,9-дан 96,1 млрд. АҚШ долларына дейінгі көрсеткішті құрайды.

Сыртқы сауда серпінінің жоғары амплитудасы әлемдік нарықтардағы шикізат тауарлары бағасының құбылмалылығынан, елдің еркін құбылмалы айырбас бағамы режиміне көшуінен туындады, бұл түптеп келгенде ұлттық валютаның күрт девальвациясына алып келді. 2014 жылғы шілдеден бастап 2015 жылғы қаңтарды қоса алғанда, мұнайдың бағасы барреліне 48,2%-ға немесе 112,28-ден 58,11 АҚШ долларына дейін төмендеді. Ал 2016 жылғы қаңтарда сол кездегі Brent маркасының бағасы соңғы 10 жылда барреліне 36,01 АҚШ долларын құрай отырып, тарихи минимумына жетті. 2015 жылғы тамызда ұлттық валюта Америка долларына қатысты 35,5%-ға күрт арзандады немесе бағам 1 АҚШ доллары үшін 188,38 теңгеден 1 АҚШ доллары үшін 255,26 теңгеге дейін өсті. Келесі жылдың қаңтар айында сол кездегі тарихи максимум – 1 АҚШ доллары үшін 383,91 теңгеге қол жеткізілді.

Қазақстанның онжылдықтар бойы экономикалық орнықты өсуіне мұнай, газ және табиғи қазбаларды өндіру мен экспорттауды ұлғайту арқылы еліміздің энергетикалық және минералдық ресурстарын тиімді пайдалану стратегиясы ықпал етті. Осылайша, елдің шикізаттық бағыты бүкіл экономика үшін локомотивке айналып, басқа салалардың дамуына әсер берді. Елдің мұндай бағыты орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективада шикізат тауарлары бағасының жоғары құбылмалылығына байланысты әлеуетті қауіп ретінде қаралады, бұл экспорттаушы елдер үшін елеулі баға тәуекелдерін тудырады.

Мәселен, 2015 жылы энергия тасығыштар мен металдардың әлемдік бағасының құлдырауы аясында қазақстандық экспорттың құны 2014 жылмен салыстырғанда, 42,2%-ға төмендеген. Экспорттың осындай күрт құлдырауы дағдарысты 2009 жылы ғана байқалды. 2016 жылы қазақстандық экспорттың құны 2015 жылмен салыстырғанда, тағы 20,1%-ға қысқарды.

2019 жылдан кейін 2020 жыл Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының оң өсу серпінін көрсетуге тиіс болды. Экспорттың, оның ішінде шикізаттық емес экспорттың өсуі болжанған болатын. Алайда әлемде болып жатқан оқиғалар, COVID-19 коронавирус пандемиясы және мұнай бағасының төмендеуі әлемдік экономикаға, сол сияқты Қазақстан экономикасына да теріс үлесін қосуда. Мұнай бағасының төмендеуі ұлттық валюта бағамына теріс әсерін тигізіп отыр.

Коронавирустың таралуы аясында әлемдік сауданың төмендеуіне байланысты теңгенің долларға шаққандағы бағамының төмендеуі экспорттаушыларға қолдау көрсетеді: бағамдық айырма есебінен ұлттық валютадағы экспорттық түсімнің артуына алып келеді. Осылайша, экспорттаушылар сыртқы саудада қосымша бәсекелестік артықшылыққа ие болады.

Сонымен қатар, теңгенің әлсіреуі импорттық тауарлардың 14%-дан астамға қымбаттауына алып келеді. Демек, ұлттық валютаның әлсіреуі импорттық бағалардың ауысу факторына байланысты инфляцияны жеделдете түспек.

10 жыл ішінде тауар топтары бойынша қазақстандық экспорттың құрылымы өзгерген жоқ. Экспорттың негізгі тауарлары минералдық өнімдер болып табылады, оның ҚР экспортындағы үлесі 2010 жылы 74,8%-ды және 2019 жылы 72,8%-ды құрады. Бұдан әрі  қаралып отырған кезеңнің басында да, соңында да үлес салмағы 13,5%-ды құраған металдар мен олардан жасалған бұйымдар орын алып отыр. БЖК-2020, ИИДМБ сияқты бағдарламалардың арқасында елімізде өңдеуші өнеркәсіпте, оның ішінде азық-түлік саласында өндірістік компаниялар ұлғайғанын айта кету керек.

Тамақ өнімдерінің өндірісі өсті, демек, мал және өсімдік тектес өнімдердің экспорты артты. Мәселен, экспорт 10 жылда 65,2%-ға немесе 2,0 миллиард АҚШ долларынан 3,3 млрд. АҚШ долларына дейін өсті. Осы топтың үлес салмағы 3,3%-дан 5,7%-ға дейін ұлғайды. Сондай-ақ, машиналар, жабдықтар, көлік құралдарын жеткізу 2,5 есе дерлікке және 474,7 млн. АҚШ долларынан 1,1 млрд. АҚШ долларына дейін ұлғайды. Химия өнеркәсібі өнімінің экспорты 10,2%-ға немесе 3,0 млрд. АҚШ долларынан 2,7 млрд. АҚШ долларына дейін қысқарды. Үлес салмағы да 5,1%-дан 4,7%-ға дейін төмендеді.

Қазақстан импорты 2010 – 2019 жылдары 26,0%-ға немесе 30,4 миллиард АҚШ долларынан 38,4 миллиард АҚШ долларына дейін өсті. Соңғы 10 жылда импорт үрдістерінің серпіні экспорт серпінімен ұқсас траекторияға ие болып отыр, бірақ ығысу деңгейі төмен.

Көлік құралдары және олардың жиынтықтары, тұрмыстық электр аспаптары, пластмассадан жасалған бұйымдар, тоқыма бұйымдары, құрылыс тауарлары, дәрілік заттар, медициналық жабдықтар, мұнай өнімдері, жол және құрылыс техникасы, аяқ киім, ойыншықтар және спорттық мүкәммал импорттың неғұрлым сезімтал тауарлары болып табылады. Бұл тауарлар көбінесе Қытайдан, Жапониядан және Еуропадан импортталады.

Біздің бағалауымызша, теңге бағамының төмендеуі көлік құралдарын, тоқыма бұйымдарын, құрылыс материалдарын, қара металдардан жасалған бұйымдарды, аяқ киімді, ойыншықтарды және спорттық мүкәммалдарды өндіретін бірқатар қазақстандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады. Отандық ауыл шаруашылығы өндірушілерінде сүт өнімдері, кондитерлік өнімдер, шоколад, какао, макарон өнімдері, күнбағыс майы сияқты тауарлар және басқа да азық-түлік тауарлары бойынша бағаға қатысты бәсекелестік артықшылығы пайда болады. Нәтижесінде елдің сауда балансы жақсарады, бұл төлем ағымдағы шотына оң әсер етті.

Бүгінгі күні әлемде тауарлар саудасының өсуіне қатысты көрсетілетін қызметтер саудасының қарқынды өсуі байқалуда. Экспорттың әлемдік көлемінде көрсетілетін қызметтер 25%-ға жуық болса, қосылған құнның әлемдік экспортында көрсетілетін қызметтер шамамен 50%-ды құрайды. Бұл өзгелермен қатар, тауар өндірушілер тарапынан әртүрлі көрсетілетін қызмет түрлеріне, оның ішінде жоғары технологиялық қызмет түрлеріне сұраныстың артуына байланысты. Тауарлар өндірісін және оларға сервистік қызмет көрсетуді толықтыратын көрсетілетін қызметтер көлемі үздіксіз өсуде.

Бір айта кететіні, Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі отандық қызмет экспорттаушыларына сыртқы нарыққа шығуға тең мүмкіндіктер берді. Алайда, сауда ұйымына мүше болғаннан бері қызмет көрсету экспортында үлкен секіріс болған жоқ. Себебі елімізде бұл сала әлі де кенжелеп келеді.

Сауда саласы ел экономикасында маңызды рөл ойнайды. Ал транзиттік мемлекет үшін оның халықаралық потенциалын пайдаланбауға мүлде болмайды. Келесі материалда мемлекеттің сауданы дамытудың нақты жоспарын қалай көріп отырғанын шолып шықпақпыз.