Жанар Байсемізова: Баланың тағдырынан хайп, шоу жасаудың қажеті жоқ

NEGE тілшісі идея авторы, белгілі журналист Жанар Байсемізованы әңгімеге тартқан еді.

– Жанар, соңғы кезде шетелдегі қазақ балалары тақырыбы жиі сөз етіле бастады. Сенатор Дархан Қыдырәлі де осы мәселеге орай депутаттық сауал жолдап:«2013-2019 жылдары 157 бала шетел асқанын және Оңтүстік Африка еліне кеткен 30 баладан хабар-ошар жоқ», – деген еді. Алайда, Сыртқы істер министрлігі кей деректі жоққа шығарды. Өзің де бұл балалардың ешқандай органға кетпегенін, тірі екенін тәптіштеп жазып едің...

– Иә, бұл мәселені көтергенде шын ниеті қандай, популистік пе, әлде шынымен баланың мүддесін көздеді ме, білмеймін ғой. Сондықтан біреудің артынан жаман сөз айтқым келмейді. Бірақ бұл тақырыпқа жан-жақты зерттеп, тексеріп барып келу керек. Журналист ойына келгенді айта бермеуі тиіс. Біз көшеде тұрған сатушы емеспіз. Әрине, әркімде кемшілік бар. Мен де ойыма келгенді айтатын болсам, талай нәрсені жарияға жар салар едім. Өзім 2009 жылдан бері осы тақырыппен айналысып жүрмін. Менде де неше түрлі ой бар. Бірақ оның бәрін жариялап, халықтың ойын сан-саққа жүгірткім келмейді.

Бұл тақырып жиі көтеріліп жүргендіктен, мұны шетелдегі балалар, оларды асырап алған ата-анасы көріп отыр. Олар бәрін өз тілдеріне аударып оқиды. Сол кезде ұят та. «Неге бұлар жаман пікір айтады? Неге балалардың бәрі сатылды дейді?» деген ой келеді. Мұның бәрі жүрегіне тиеді. Содан кейін маған АҚШ-тан, басқа елдерден балалар мен ата-аналары хабарласып: «Неге мынандай әңгіме болып жатыр? Бізді сатып алған жоқ. Балалардың ағзасы органға кетеді» деген не сұмдық?», – деді.

Баланың асырап алған ата-анасына деген сезімі өзгереді. Ол ол ма, шетелдіктердің Қазақстанға деген көзқарасына қылау түседі. Осының өзі біздің төмен деңгейде екенімізді көрсетпей ме? Бұл – өте нәзік мәселе. Сондықтан не нәрсені айтқанда абай болсақ деймін. Бұл жерде адам өмірі, жетім балалардың тағдыры бар. Қанша жерден шетелдіктер асырап алып, материалдық жағдайы керемет болса да, олар бәрібір қоғамның әлсіз, осал тобы. Біз олардың жүрегіндегі жан жарасының тереңдігін білмейміз. Осы уақытқа дейін түрлі жағдайды, қаншама психологиялық күйзелісті бастан өткерді. Сондықтан бұл мәселеден хайп, шоу жасау қажет емес. Бұл тақырыпқа келген адам «Мұны не үшін көрсетемін?» деп әуелі өзіне сұрақ қоюы керек. Өзінің атағын шығару үшін бе, әлде «мені де айтсыншы» деген ниет пе, жоқ шынымен балаларға көмектескісі келе ме?

– Дегенмен, бұл мәселенің биік мінберлерден көтерілгенін, қоғам тарапынан үн қосылғанын құптайсың ғой.

– «Шетелдегі қазақ балалары» жобасы қанша уақыттан бері көрсетіліп келе жатыр. Сенат депутаты Дархан Қыдырәлі осы жобаны негізге алып, депуаттық сауал жолдаған шығар деп қуандым. «Біздің дауысымыз мемлекеттік деңгейге жетіпті ғой. Биліктегілер көңіл аударды ғой» деп ойладым. Бірақ кей журналист әлеуметтік желілерде «Қазақстанға анасын іздеп келген Жәнібектің оқиғасынан кейін депуаттық сауал жасалды» деп бөліп-жарып айтқан екен. Соны естігенде ыңғайсыздандым. Бұл баяғыдан көтеріліп, қозғалып келе жатқан тақырып. Сосын ата-анасын іздеп жүрген тек Жәнібек қана емес. Біздің жоба арқылы да шетелге кеткен қаншама бала ата-анасын іздеп жүр. Әсіресе, жоба жарық көрген тоғыз жылдан кейін туған ата-анасын іздеушілер көбейді. Мына жағдайда Жәнібек елге өз аяғымен келді. Содан кейін де журналистер жан-жақтан жұлып алып кетті ғой.

• Тақырыпқа орай: Жанар Байсемізова: Шетелдегі қазақ балаларын Қазақстанға шақырсам деймін

Мысалы, бағдарламада сәбидің тікелей перзентханадан сатылуы туралы талай мәрте көтерілді. «Нәресте өліп қалды» деп сатып жіберген оқиғаны да көрсеттік. Яғни, «сатып жіберді» деп қолымызда нақты дерек болғанда ғана айтамыз. Тараз қаласында болған осындай оқиғаны баяндадық. Ал дәлелденбеген нәрсені айтуға болмайды.

– Бельгиядан арнайы анасын іздеп келген Жәнібек әуелі өзіңе хабарласты ма?

– Иә, «Отандастар» қоры арқылы байланысқа шықты. Сосын Инстаграм желісіне жазды. «Көмектесуден қашпаймын. Бірақ қазір уақытым болмай тұр, эфирге бағдарлама дайындап жатыр едім» деп айттым. Бір қарасам, «Қазақ радиосына» шақырыпты. «Жалғызсыратпай, журналистердің көмектесіп жатқаны жақсы болды ғой» деп қуандым. Алайда, бір хабарда «ДНК-сын тексеріп жатырмыз» деп бір көрсетті, екіншісінде «жаңа бір дерек шықты» деп тағы дүрліктірді. Бір балаға қатысты дүниені бөлек-бөлек жария етудің керегі не?

Мен де журналистпін. Эксклюзив материал беріп, сенсация жасап, шулата аламын. Адамның жанды жеріне қалай тиюге болатынын білемін. Бірақ бұл тақырыпта ондай махинацияны қолданбаймын. Өйткені, тағы айтамын, мұнда адамның тағдыры бар. Бәлкім, анасын іздеп, тауып алып, содан кейін жариялау керек пе еді?! Өкінішке қарай, ақпарат құралдары кез келген нәрседен шу жасағысы келеді. Оқылым, қаралым көп болса екен дейді. Былайша айтқанда, хайп қуған заман болды ғой.

– Өкініштісі сол, Жәнібекті «ары тарт та бері тарт» деген көкпарға айналдырып жіберген сияқтымыз...

– Басында қуанып едім, одан кейін бәрі жан-жақтан жұлмалап жатқанда біртүрлі көрінді. Жәнібектің туған анасымен қауышуына көмектескеніміз дұрыс қой. Оның биологиялық анасы өмірден өтіп кетпесе, елімізде тұрып жатса, баласын телеарнадан көрген де шығар. Бірақ мынадай шу болып жатқанда елдің алдына, эфирге шықпайды да. Оған біздің қазақы менталитет те жібермейді. Себебі, кезінде баласын қандай жағдайда тастап кеткенін сіз бен біз білмейміз ғой.

Бір қызығы, журналистер болсын, басқалар болсын тек сол баланың оқиғасын ғана таратып, дабыра жасап кеткенін түсінбей қалдым. Өйткені, «Шетелдегі қазақ балалары» жобасында да дәл сондай қаншама оқиға бар. Егер журналистер шынымен сол мәселеге жаны күйетін болса, үн қосқысы келсе, бағдарламадан үзіндісін кесіп алып тарататын еді. Біз де жоба арқылы талай баланың анасын, жақын туыстарын тауып берсек те, жария еткен жоқпыз. Олардың бәрі мұны ел-жұрт білгенін қаламайды. Себебі, бұл олардың жеке өмірі. Жәутеңдеген қаркөздерімізге жаны ашып, туған анасын тауып бергісі келген адам мұны айқайламай-ақ жасайды деп ойлаймын. Бұл – өз ойым, бәлкім қателесетін де шығармын. Бұл жерде бөлінбей, керісінше, бірігуіміз керек емес пе?

– «Шетелдегі қазақ балалары» жобасы арқылы қанша бала биологиялық анасын немесе туысын тапты?

– Шынымды айтсам, қанша бала анасын тапқанын есептеп, жазып көрмеппін. Өзім де бір күні отырып, бәрін санаймын-ау деймін. Бірақ табылғандарды өздерінің рұқсатымен ғана жариялаймын. Екі күннің айналасында үш бала анасын тапты. Біреуімен бейнеқоңырау арқылы сөйлестірдік. Оның өз оқиғасы, тағдыры бар. Журналист ретінде осыны айтсам, шығарсам деген ашкөздік болады ғой. Бірақ бұл жағдайда адамдық позицияны таңдау керек деп ойлаймын. Яғни, біздің жұмыс тобы үнсіз тауып беріп, байланыстырады. Балаға анасының, туыстарының суретін жіберіп, қандай оқиға болғанын айтып беремін, түсіндіремін. Егер өздері жеке сөйлескісі келсе, бір-біріне телефон нөмірін береміз. Әрі қарай өздері шешеді. Егер хайп қуып, туған анасының суретін жариялап, баласымен арадағы әңгімені әлеуметтік желіге салып жіберем десем, қолымда ақпараттың бәрі тұр. Тіпті, дыбыстық сөздері де бар. Бірақ олай істей алмаймын. Тек өздері рұқсат берген дүниені ғана жариялаймын. «Қазір мына баланың анасын іздеп жатырмыз. Мына жерден мынандай кісі шықты. Ол былай деді...» деп дабыра қылуыма болатын еді. Бірақ не үшін керек? Сенсация, эксклюзив, айқайлататын дүние керек болса, бәрі де «Шетелдегі қазақ балалары» жобасының ішінде бар. Егер жұрт көретін болса, халықаралық бала асырап алу процесіндегі былықтар мен заңсыздықтар 2009 жылдан бері осы бағдарламада айтылып жатыр.

Бүгін ғана ЮТА штатында тұратын Джулия деген қыз хабарласып: «Сіздер осындай қыздың анасын тауып беріпсіздер ғой. Менің де анамды тауып беруге көмектесіңіздерші», – деді. Біз де қолымыздан келгенше көмектесетінімізді айттық.

Кезінде баласынан бас тартуға мәжбүр болған аналармен сөйлесіп жүрмін. Әрқайсысының оқиғасы әртүрлі. Айтқанда, еңіреп тұрып жылады. Сол кезде жанашырлары, туыстары, достары қайда болды? Біздің әйелдердің көрмегені жоқ екен. Кәдімгі шытырман оқиға. Тіпті, әр әйелдің оқиғасынан кино түсіруге болады. Оларды біздің қоғам айыптайды ғой. Бұл тәрбиеге де байланысты емес. Өмірде сондай ситуациялық жағдайлар болады. Тәуелсіздік алған жылдардан кейін біздің қоғам тасжүрек, надан, аяушылық сезімнен жұрдай болыпты. «Шетелдегі қазақ балалары» бағдарламасынан Қазақстанның сол кездегі экономикалық, әлеуметтік жағдайы тұтас көрінеді.

– «Шетелдегі қазақ балалары бізден жақсы өмір сүреді. Оларда бәрі бар. Неге туған анасын іздеп жатыр?» деген сұрақты өзіңе жиі қоятындар көп. Әрине, ет жақындарымыз жанымызда болған соң, олардың басындағы жайды сезіне бермейтініміз осыдан байқалмай ма?

– Мұнда жеке бастың идентификациясы, ұлттық болмыс деген дүние жатыр ғой. Адам өзін танығысы келеді. Мейлі, ол 60-70 ке келсін, «Мен кіммін?» деген сауал оны мазаламай қоймайды. Тіпті, балаларды асырап алған ата-ананың кейбірін де кезінде асырап алған. Олардың өзінің жүрегінде қасірет-қайғы қалады. «Мені не үшін тастап кеткен? Не үшін басқа отбасына берген?» деген сұрақ көкейінде тұрады. Адамнның қарсы алдынан өмір бойы «Мен кіммін? Қайдан келдім? Қайда барам? Менің ата-анам кім? Мен кімге ұқсаймын? Сол кезде ата-анамның басында не жағдай болды? Менен бас тартуға не мәжбүр етті?» деген сан сұрақ шыға береді. Мысалы, кішкентай кезде ештеңе түсінбейді. Қарны тоқ болса, бала боп құлдыраңдап ойнап жүре береді. Ал есейе келе, ақылы толыса келе әлгіндей сауалдарға жауап іздеуге тырысады. Адамға өзінің кім екені маңызды. Біз мұндай дүниені түсіне бермейміз, қадірлей бермейміз. Әке-шешеміздің құшағында өстік. Бауырларымыз қасымызда.

Өткенде әлеуметтік желідегі парақшама «Осы бағдарламадан қандай ой түйдіңіз?» деген пост жаздым. Оқырмандар «Туған жердің, атамекеннің, қазақ тілінің қадірін білмейді екенбіз, бағдарламадан кейін ұлтымызға, елге деген патриоттық сезімім оянды» деп жазды. Бағдарламаны әркім әртүрлі ракурстан көреді. Әркім өзіне керекті дүниесін алады. Бұл жүректі ауыртатын ғана емес, терең философиялық, адамгершілік гуманизм қасиетін насихаттайтын, бір-бірімізге қамқор болуды ұлықтайтын бағдарлама.

– Бұған дейін бізге берген сұхбатыңда «Шетелдегі қазақ балаларын Қазақстанға шақырсам деймін» деген едің. Жақында ғана өзің сүйінші сұрап, шетелдегі балалардың елге келетінін, қазақ тілін үйренетінін жаздың. Осы жөнінде өз аузыңнан естісек...

– Иә, әйтеуір бір уақытта сол балаларды Қазақстанға шақырып, туған жерінің керемет жерлерін, табиғатын, тарихи орындарын көрсететін лагерь сияқты шара ұйымдастырамын деп жүрген едім. Сол күнге жететін сияқтымыз.

Қазіргі уақытта әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ресми хат дайындап жатыр. Хат дайын болған соң шет елдегі ҚР елшіліктеріне жолдаймыз.

Шетелдіктер асырап алған қазақстандық балалардың елде қиналмай жүруіне жағдай жасалу қарастырылуда.

Шетелдіктер асырап алған қазақстандық балалар арнайы сайтқа тіркеліп, жазғы мектепке қатыса алады. Сонымен бірге қазақ тілін үйренгісі келетін шетелдіктер асырап алған қазақ балалары қысқа мерзімді жаздық курстан өтетін болады.

Ұзақ уақытқа келе алмайтындары үш ай, уақыты барлары тоғыз ай оқиды. Елге келіп, ана тілін үйренуге Талғат, Сардар, Әнел және Сұлтан құлшынып отыр. Сабина да келуі мүмкін. Әнелдің тоғыз айға келгісі бар. Талғат деген бала «қашан келе аламыз» деп сұрады. Қалған балаларға енді хабар береміз. «Шетелдегі қазақ балалары» жобасының осылай жалғасып жатқанына бек ризамын!