Түркістандағы биоэкологиялық мәселелерді шешу интродуктивті ғылым орталығы
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің ботаникалық бағы – тек білім мен ғылымның ғана емес, экологиялық мәселелерді шешудің маңызды орталығы. Бұл ерекше бақ аймақтың биоэкологиялық жағдайын жақсарту бағытындағы көптеген маңызды жобалардың жүзеге асу орнына айналды. Арал-Сырдария экологиялық қолайсыз аймағында орналасқан бұл ботаникалық бақтың ЮНЕСКО халықаралық сыйлығын алуы оның жаһандық деңгейдегі маңыздылығын айқындайды.
Бақтың жалпы аумағы 88 гектар. Мұнда декоративті және жеміс ағаштарының 150-ден астам түрі мен сорты өсіріледі. Ботаникалық бақ тек университеттің жаратылыстану және медицина факультеттері үшін оқу полигоны ғана емес, сондай-ақ ғылыми және өндірістік жұмыстардың негізгі алаңы. Ғалымдар өсімдіктердің Түркістан өңірінің күрделі климатына бейімделуін зерттеп, жаңа технологияларды қолдана отырып, өсімдіктерді көбейтумен айналысады.
Ботаникалық бақтың негізінде бірнеше ірі жоба жүзеге асырылуда. Соның бірі – "Инновациялық технологиялар негізінде биоресурстарды коммерциялық игеру арқылы Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-дың ботаникалық бағының бағалы гендік қорын сақтау" жобасы. Бұл жоба шеңберінде жеміс ағаштарының өнімдерін өңдеу және олардың гендік қорын сақтау бағытында ауқымды жұмыстар атқарылып жатыр. Мәселен, өрік ағаштарының өнімдері жиналып, кептірілген жеміс түрінде өңделеді. Биылдың өзінде бақтан шамамен 30 тонна өрік жиналды.
Сонымен қатар, ботаникалық бақта қызғалдақтың 15 түрі өсіріліп, олардың генетикалық және экологиялық ерекшеліктері зерттелуде. Бұл бастама Қазақстанның қызғалдақ пен алманың тарихи Отаны екендігін айқындайтын ғылыми дәлелдер қатарын толықтыруға бағытталған. Қазіргі таңда қызғалдақтың 12 мың пиязшығы отырғызылып, Наурыз және Халықаралық әйелдер мерекесі қарсаңында ұсынылатын болады.
Ботаникалық бақ Түркістан қаласының экологиялық жағдайын жақсартуға да айрықша үлес қосуда. Мұнда жүргізіліп жатқан жобалардың нәтижесінде қала маңында "жасыл белдеу" құру жоспарланған. Бұл аймақтың экологиялық тепе-теңдігін сақтау үшін үлкен мүмкіндік. Бақта өсірілген ағаштар мен өсімдіктер қаланың климаттық ерекшеліктеріне толықтай бейімделген, бұл оларды Түркістанның жасыл желекке айналуына пайдалануға мүмкіндік береді.
Түркістан ботаникалық бағы өзінің ғылыми зерттеулері мен практикалық маңыздылығы арқылы биоэкологиялық мәселелерді шешуде жетекші рөл атқарып отыр. Университеттің бұл бірегей орталығы аймақ үшін баға жетпес байлық ретінде қаланың тұрақты дамуына және экологиялық тұрақтылығына маңызды үлес қосады.
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің ботаникалық бағы ғылымның бірнеше саласын дамытуға мүмкіндік береді. Бақтың кең аумағы, бай биологиялық әртүрлілігі және заманауи инфрақұрылымы ғылым мен тәжірибені ұштастыра отырып, жаңа зерттеулер жүргізуге қолайлы жағдай жасайды.
1. Интродуктивті биология және экология
Ботаникалық бақ интродуктивті ғылымның негізгі орталығы бола алады. Өсімдіктердің жаңа түрлерін жерсіндіру, олардың аймақтық климатқа бейімділігін зерттеу, шөл және жартылай шөлді аймақтар үшін төзімді өсімдіктерді таңдау – экология ғылымын дамытудың маңызды бағыты. Бұл зерттеулер Түркістан өңірінің биоэкологиялық жағдайын жақсартып қана қоймай, бүкіл Қазақстан үшін құнды тәжірибе қалыптастырады.
2. Ботаника және генетика
Ботаникалық бақта өсірілетін 150-ден астам ағаш түрі мен сорты өсімдіктердің генетикалық ерекшеліктерін зерттеуге негіз болады. Жеміс ағаштарының өнімділігін арттыру, олардың зиянкестерге және құрғақшылыққа төзімділігін жақсарту бағытында ғылыми жұмыстар жүргізуге мүмкіндік бар. Қызғалдақ сорттарын жерсіндіру және көбейту жобасы генетика ғылымын дамытуға бағытталған маңызды қадам.
3. Ауыл шаруашылығы ғылымдары
Ботаникалық бақ жеміс ағаштарын өсірудің инновациялық технологияларын зерттеуге және енгізуге жағдай жасайды. Мысалы, өрік ағаштарынан алынған өнімдерді өңдеу, кептіру және сақтау технологиялары ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыру бағытында құнды тәжірибе береді. Мұндай зерттеулер аймақтың агроөнеркәсіптік кешенін дамытуға септігін тигізеді.
4. Ландшафттық дизайн және урбанистика
Бақтың негізінде қала ландшафтын жобалау және көгалдандыру саласында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге болады. "Жасыл белдеу" құру жобасы қалалардың экологиялық жағдайын жақсарту, тұрғындар үшін жайлы орта жасау бағытында жаңа шешімдер әзірлеуге мүмкіндік береді.
5. Фармацевтика және фитотерапия
Университеттің медицина факультетімен бірлесе отырып, ботаникалық бақ дәрілік өсімдіктерді зерттеуге және олардың негізінде дәрі-дәрмек өндіру технологияларын әзірлеуге атсалыса алады.
Түркістан ботаникалық бағы ғылымның аталған салаларын дамыту арқылы Қазақстанның биоәртүрлілігін сақтауға және экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз етуге үлкен үлес қосады.
Мемлекеттік ғылыми бағдарламаларды жүзеге асыруда жергілікті жоғары оқу орындарының, әсіресе Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ-дың ботаникалық бағының рөлі ерекше. Университет базасында құрылған бақ Қазақстандағы жалғыз оқу-практикалық полигон ретінде интродуктивті биология, экология, аграрлық ғылымдар және фармацевтика салаларында инновациялық жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Жергілікті экожүйеге бейімделген өсімдіктерді зерттеу, жаңа сорттарды енгізу және олардың гендік қорын сақтау арқылы бақ аймақтың биоэкологиялық мәселелерін шешуге септігін тигізуде. Сонымен қатар, ботаникалық бақ "жасыл белдеу" құру жобалары арқылы өңірдің көгалдандырылуына және климаттық өзгерістерге бейімделуіне жағдай жасап отыр.
Ботаникалық бақтың ғылыми зерттеулері мемлекеттік бағдарламалармен үйлестіріле отырып, ауыл шаруашылығын дамыту, фармацевтикалық әлеуетті арттыру және қалаларды экологиялық тұрғыда жақсарту бағыттарына үлес қосуда. Мұндай бастамалар аймақтық жоғары оқу орындарының ғылым мен практиканы интеграциялаудағы маңызды рөлін дәлелдейді.
