Жақсылық СӘБИТОВ, тарихшы: Мифтің соңы СОҒЫСҚА апарады
Біздің қоғамда мектеп оқулықтарынан бастап, үлкен ғылыми талқыларда дау туғызып жүрген тарихи мифтер бар. Ішінде кеңестік, одан қалса мемлекеттік идеологияның ықпалымен «эрозияға» ұшырағандары да жетерлік. Олардың «расы қайсы, өтірігі қайсы?» дегенде ғалымдардың жауабының өзі екіге айырылып жатады.
NEGE тілшісі Қазақстан тарихының орта ғасырдағы кезеңін зерттеп жүрген медиевист-тарихшы Жақсылық СӘБИТОВТЕН осы алуан түрлі аңыздардың ақ-қарасын ажыратып беруін сұраған еді.
«Орбұлақ шайқасы мен Қарасай батыр» туралы миф
– TedxAstana конференциясында «Орбұлақ шайқасы» Алматы өңірінде болған жоқ. Оның бас қаһарманы етіп шапырашты Қарасай батырды көрсету де – бір «пысықайлардың» жасап жүрген әрекеті» деген тұжырым жасадыңыз. Ол «пысықай» кім сонда?
– «Орбұлаққа» Қарасай батырды «қатыстыру» әрекеті Қазыбек Тауасарұлының шығармасынан басталған болуы керек. Яғни, шапырашты руының бір өкілі «өз бабасының шежіресін тауып алып, оны зерттеуге ұсыныпты-мыс». Бірақ кейіннен ғалымдар ол «шежіренің» 18 ғасыр емес, 20 ғасырдың 90 жылдарына тиісті екенін дәлелдеді. Соған сай онда түрлі фейк ақпараттар айтылған. Олардың көбі Қарасай батырға да қатысты.
– Сонда ол оқиға расында экс-президент руының статусын көтеру үшін бұрмаланған ба?
– Иә, ол – шапыраштылардың құрастырған мифі. Қазірдің өзінде Қарасай мен Ағынтай батырдың Солтүстік Қазақстанның бір ауылында жерленгені туралы айтылады.
Ал жергілікті тұрғындар «ол жерде башқұрт батыры жатыр» дейді. Бұл мифті әдемі дәлелдеп шыққандар өз ауылдарына жақсы назар бұрғызып, жолдарын да жөндетіп алды.
Шындығында Қарасай батыр онда жатқан жоқ, өйткені оған қатысты ешқандай нақты айғақ та табылған жоқ.
– Сонда Орбұлақ шайқасына Қарасай батыр қатыспаған ба?
– Иә. Аты ұранға айналған Қарасайдың шапыраштының даңқты батыры болғаны рас. Бірақ ол 17 емес, 18 ғасырда Орбұлақ шайқасынан кейін өмір сүрген. Демек, ол шайқасқа қатысқан жоқ. Және оны «Орбұлақ» деп атау да орынсыз. Себебі шайқас Алматы өңіріндегі Орбұлақ түбінде емес, Ташкентке жақын Түркістан не Жамбыл аумағында болған.
– «Ресей қазақтарды жоңғарлардың геноцидінен сақтап қалды» деген мифті де әшкерелеп жүрсіз. Осы туралы тарқатып айтсаңыз.
– Кеңес үкіметіне қазақтардың өздеріне неліктен қосылғанын түсіндіретін әдемі, логикалық себеп ойлап табу керек болды. Яғни, біздің жоңғарлардан қорғану үшін өз еркімізбен орысқа отар болуға келіскеніміз туралы. Бұл концепция расында әдемі естіледі. «Ресей ешкімді жаулап алған жоқ. Қайта ол қазақтарды жан-жақтан төнген жаулардан құтқарды. Бәрі қазақтардың жеріне қызығып, оларды жойып жібергісі келген еді. Осы тұста қайырымды Ресей келіп, төнген қауіптен сақтап қалды» деген тәрізді. Бұл – кеңестік миф. Одан бас тарту керек.
– Шындығында қалай болды?
– Ақиқатқа сүйенсек, тарихта жазылып жүргендей жоңғар мен қазақ арасында соншалықты қатты текетірес пен қантөгіс болған жоқ. Тіпті ол шапқыншылықтардан көп адам қаза тапқан емес. Бұл – бірінші.
Екіншіден, екі ел арасындағы қарым-қатынасты тым ауыр болды деп айту қиын. Өйткені олардың бір бөлігі, яғни шалқар қалмақтары қазақтардың одақтасы болды. Кей шайқастар кезінде олар бізге көмекке де келіп отырды. Бұл туралы айтыла бермейді. Біз Ресейдің қорғауына мұқтаж болған жоқпыз. Ол сөз жоқ, өз аумағын үлкейтуге күш салған үлкен империя болды. Біздің оларға қосылауымыз тек саяси үрдіс бойынша жүзеге асты. Кейін олар «халықтар достығын» дәлелдеу үшін «біз қазақтарды құтқардық» деген әдемі аңыз ойлап табуға тырысты.
«Ақ Орда мемлекеті» туралы миф
– Мектептегі тарих оқулықтары әлі де осындай кеңестік идеологиялардың шеңберінен шықпаған. Оны не істейміз?
– Ресейдің өзі бас тартқан кейбір идеялар бізде әлі де күшін жоймағаны қынжылтады. Осы жылы шығатын оқулық ол олқылықтың орнын басады деп үміттенем. Көп тақырыптар кеңірек оқытыла бастайды. Мысалы бұрын мектепте орта ғасыр тарихының бес томдығының бір ғана томы оқытылса, қазір ол Қағанаттар, Алтын Орда, Қазақ хандығына арналған үш томдықпен көбеймек.
Тіпті біз әлі балаларды «Қазақ хандығының құрылуына негіз болған Ақ Орда деген мемлекет болды» деп оқытып жүрміз. Бұл – түбегейлі қате тұжырым. Ақ Орда мемлекеті болған жоқ. Ол – ханның резиденциясы ғана.
Бату ханнан бастап, Абылай мен Жәңгірге дейінгі хандардың резиденциясы. Қазақ фольклорын негізге алсақ, Ақ Орданың соңғы қожайындары ретінде Бұхар жырау Абылайды айтқан және Бөкейді билеген Жәңгір бар.
– Егер Ақ Орда ханның резиденциясы болса, Алтын Орда да солай боп шықпай ма?
– Иә, солай. Менің естуім бойынша, марқұм Ақселеу Сейдімбек президент резиденциясын Ақ Орда деп атауды ұсынған. Өйткені ол тарихтың фольклормен астасқан дәстүрін білген. Қазақ эпосында да «Ханның Ақ Ордасы...» деген тәрізді тіркестер қолданылған. Расында да, Орда – өте дұрыс әрі тиімді атау. Және бұл тенденция 13 ғасырдан бастап 19 ғасырға дейін жалғасты. Алтын Орда да, Ақ Орда да тек резиденциялардың атауы ғана.
19 ғасырда Шоқан Уәлиханов: «Алтын Орда мен Ақ Орданы мемлекет деп атау – дұрыс емес, қате» деп жазу арқылы біздің қазіргі оқулықтарды 180 жылға басып озды. Ол тіпті осы қателік кітаптарымызда болатынын білмей тұрып-ақ, сол заманның өзінде сынап тастаған.
«Көзі көк, өңі сары қазақтар» туралы миф
– Тағы бір миф туралы айтып жүрсіз. Ол – «қазақтың арғы тегінің көзі көк, өңі сары болған» деген тұжырым. Оразақ Смағұловтың консепциясы бойынша бұл анықтама андрондықтарға қатысты айтылған. Ал мектептегі кітапта бұл сипаттама скифтерге беріледі. Қайсысы рас?
– Кеңес үкіметі кезінде «кең алқапта үлкен сақ-скиф әлемі болды» деген түсінік қалыптасты. Кейін ғалымдар жерімізде алып сақ әлемі емес, шағын-шағын әр түрлі тайпалар болғанын айтады. Оразақ Смағұловтың теориясын жоққа шығармаймын. Ол – ғылымға өз үлесін қосып болған ғалым. Оның ұлтымызға қатысты 40 мың жылдық сабақтастықты негізге алған теориясы бойынша, «осынау территорияның бәрі сақтарға, яғни бізге тиесілі» деген политехнологиялық астар жатыр. Алайда, бізде тек андрондықтар мен сақтар өмір сүрген жоқ қой. Мысалы ғұндар бар. Бірақ біз оларды көбіне «ұмытып» кете береміз. Ғұндар – қазіргі моңғол жерін мекендесе де, біздің түп негізімізді қалыптастырған түркітілдес тайпа.
Ал енді «көзі көк, аққұба өңді бабаларымыз» туралы айтайық. Иә, ол рас. Бірақ олар біздің арғы тегіміздің бәрін емес, бір бөлшегін ғана құрады. Дегенмен ол «нағыз қазақтар осындай болған» деп айтуға еш негіз бола алмайды.
О.Смағұловтың айтуынша, біз қазіргі қазақтар таза моңғолоид нәсіліне жатпаймыз. Яғни, бойымызда 70 пайыз моңғолоид, 30 пайыз еуропеоидтік негіз бар. Бұл тип 13 ғасырда Алтын Орда тұсында қалыптаса бастаған. Оны Самашев сияқты басқа да авторлардың еңбектерінен байқауға болады.
– «Нағыз қазақтар осындай болған» деп көзі көк, өңі сары орыстарға симпатия тудыру кеңестік идеологияның бір құралы болды деп ойламайсыз ба?
– Бұл – ҚазССР-дің кеңестік идеологиясы. Оның негізгі мақсаты андрон, сақтардың сондай типтерін алға тарту арқылы «бабаларымыз жайлаған осынау жердің бәрі – біздікі. Сендер оны босатыңдар» деген тәрізді ойды жеткізу ғана.
– Біздің әдебиет пен тарихта «Шыңғыс хан қазақ па, жоқ па?» деген дау да бар. Бұған Шыңғыс хан әскерінде қоңырат, найман, жалайыр сияқты қазақ ру-тайпаларының болуы басты себеп болып тұр ма?
– Кеңес үкіметі кезінде біздің Алтын Ордамен байланысымызды түбімен ажыратып тастады. Яғни оған дейінгі қалыптасу кезеңімізді жоққа шығарғысы келді. Осылайша «қазақтар ұлт ретінде қалыптаса бастаған кезде моңғолдар шабуыл жасап, бөліп-бөліп тастады. Кейін Керей мен Жәнібек тұсында ғана мемлекет ретінде алғаш бас біріктірді» деген сияқты ақылға сыймайтын аңыз таратты.
Кейін тәуелсіздік жылдарында бұған қарсы тұратын қазақтың халықтық мифі шықты. Оның айқын үлгісі – Мұхтар Шаханов пен Мұхтар Мағауин арасындағы дау. Шаханов кеңестік мифті жандандырса, Мағауин «Шыңғыс хан – біздікі» деген идеяны қолдады. Дегенмен екеуі де шындық емес, миф төңірегінде ғана күресті.
– Сонда екеуі де қателесті ғой?
– Иә, бұл – өте әлсіз позиция. Олар Отырар оқиғасын тым әсірелеп жіберді. Негізінде тарихта ешқандай үлкен Отырар кітапханасы болған жоқ. Оны шығарып жүрген «Алтын адамды» тапқан – Кемел Ақышев. Қонаевтан қазба жұмыстарына ақша сұрау үшін ол осы мифті ойлап тапқан. Расында мұндай тарихи жорамал еш жерде тіркелмеген. Кемел Ақышев ойдан құрастырылған Отырар кітапханасының қалдығын қазу үшін қаражат сұраған.
Александрия кітапханасынан кейінгі әлемдегі екінші үлкен кітапхана деп суреттелетіндей ештеңе болған жоқ. Бұның бәрі – миф. Соңғы зерттеулердің нәтижесінде Отырардың соншалықты алып шаһар болмағаны дәлелденіп те жүр. Және онда кітапхана болған күннің өзінде оның көлемі біз ойлағандай үлкен емес. Негізінде ол жердегі жағдай мүлде басқаша болды. Қыпшақтар мен моңғол, меркіттер арасындағы шайқас тым шиеленісті формада өрбіді. Тіпті Шыңғыс ханмен емес, оның әскерінде соғысқан қыпшақтар бар.
«Моңғолтілдес ғұндар» туралы миф
– Сіздердің экспедицияларыңыз Моңғолияда болған кезде зерттеулеріңізге жергілікті билік кедергі келтіргенін айттыңыз. Ол жақта ғұндарды моңғол деп санау шынымен мемлекеттік тұрғыда насихаттала ма сонда?
– Иә, ғұндарды моңғолтілдес деп санайды. Оларда тіпті авиакомпанияның өзі «Хунну Эйр» деп аталады. Қазақтарда шежіре бар ғой. Сол арқылы бәрін анықтап, дәлелдеп алуға болады. Тіпті оннан бастап жиырма бес, отыз тармаққа дейін. Өйткені шежіре – біздің тірі тарихымыз. Ал қазіргі моңғолдар өз шежірелерін білмейді. Олар бізді Шыңғыс ханды қазақ қылып алады деп «қорқады». Бірақ ол мүмкін емес.
– Шыңғыс хан моңғол дейік, бірақ ғұндарды моңғол ету логикаға сыя ма?
– Өйткені олар моңғол территориясында да мекен етті ғой. Бізде де 90-жылдар кезінде «сақ, скифтер қазақ даласын жайлап, түркі тілінде сөйледі» деген мифтер айтылатын. Бірақ олардың нақты қай тілде сөйлегенін біз білмейміз. «Томирис» фильмінде де «мана, сана, мен, сен» деп, түркі тілінің элементін көрсетуге тырысты. Мұның бәрі – мемлекеттік идеология. Моңғолдар да сол үшін өз аумақтарында өмір сүрген ғұндарды моңғол тілінде сөйлегенін дәлелдегісі келеді.
«Мифтен қашып құтыла алмайсың, бірақ...»
– Мифтерден түбегейлі арылуға бола ма? Әлде ол мүлдем қайтарымсыз процесс пе?
– Иә, олар өмір сүре береді. Өйткені мифтер – ауыр шындықтың жеңілдетілген нұсқасы. Олар екіге бөлінеді: ғылыми және антиғылыми.
Ғылымға қарама-қайшы келетін антиғылыми аңыз – «Шыңғыс хан – қазақ». Ал ғылымға кішкене жақындайтын аңыз – «Нағыз қазақтардың көзі көк, аққұба өңді болуы». Ол – О.Смағұлов зерттеуінің жеңілдетілген нұсқасы. Егер оның кітабын оқысаңыз, ештеңе түсінбейсіз. Ешкім оған басын ауыртып отырғысы келмейді. Оны қысқартып, қарапайым адамдарға осылай айта салған тиімді.
Қалай болса да, мифтерден қаша алмайсың. Сондықтан мен олардың ғылыми негізге жақын болғанын қалар едім. Одан бөлек, миф халықтық, мемлекеттік боп та жіктеледі. Ең бастысы ол ешкімге қысым жасамауы керек.
Мысалы, қазір Ресейде «Украин мен орыстардың түбі бір халық болған» деген миф салтанат құрып тұр. Қазір Путиннің миын да сол миф «билеп», екі халықты да қырып жатыр. Соғыс ашып, адамдардың өмірін жалмау арқылы ол сол аңызды шындыққа айналдырғысы келеді.
– Мифтің соңы осындай трагедияға әкеп соқпас үшін олардың аражігін ажырата алу керек дейсіз ғой?
– Мүмкіндігінше оларды қолданбай-ақ қойған дұрыс. Кейде осындай аңыздардың өзі адамдардың өмірі үшін қауіпті.
– Аңыздарды былай қойғанда, біздегі ғылыми конференциялар той сияқты өтеді деп сынап, онда мықты дискуссиялар болмайтынын айтып жүрсіз. «Нағыз ғылым – басшының өзіне бағыныштылар алдындағы монологы емес, тең адамдардың диалогы» дедіңіз. Демек, ғылымда эйджизм, яғни жасқа байланысты дискриминация бар ғой?
– Иә, ондай бар. Бірақ одан арылуға болады. Егер жас зерттеуші ғылымда жақсы карьера жасағысы келсе, халықаралық деңгейде өзін барынша мойындатуы керек. Егер шетелде сенің еңбектерің еленіп жатса, Қазақстанда сенің жасың, тәжірибең аса маңызды болмай қалады. Демек, өзіңді шетелде мойындатсаң, Қазақстан сені автоматты түрде мойындайды. Соның өзінде де алдыңды кес-кестейтін «көкелер» табылады. Ал егер осы елде жүріп еңбегіңді, идеяңды дәлелдеймін десең, бұл процесс тым ұзаққа созылуы мүмкін. Сондықтан жас ғалымдарға айтарым: ғылымда карьера жасаймын десеңіз, шетелге кетіңіз.
– Жалғыз жол осы ма?
– Расында да солай. Әрине, тек Қазақстанда жүріп те зерттеумен айналысуға болады. Бірақ ол өте қиын. Ал халықаралық деңгейдегі конференцияларға қатысқан адамның ғылыми дәрежесі де өседі. Онда өз салаң бойынша түрлі тәжірибелермен, ғалымдармен танысасың. Әлемде болып жатқан жаңалықтармен дер кезінде хабардар болып отырасың. Кейде бір ғылыми басылымдарды ашып қалсаң соңғы дереккөздер жиырма бес жыл бұрынғы мәліметтерді көрсетіп тұрады. Демек ол – кейінгі болып жатқан өзгерістерден қалыс қалған деген сөз. Сондай еңбектердің авторлары бір орында отырып алып, басқа ғылыми жаңалықтар жоқтай бір нәрсені қазбалап жаза береді. Бұл – дұрыс емес. Ғалымдар өз зерттеп жүрген саласы бойынша соңғы оқиғалардан хабардар болып отыруы керек.
– Сіздің Хирша көрсеткішіңіз – 8. Өзіңіз айтқан «үлкен» ғалымдар мойындайтындай еңбегіңіз бар деп есептейсіз бе?
– Мен ғылыми метрикалық база мәліметі бойынша қазақстандық тарихшылардың топ үштігіне кіремін. Ел ішінде ғана емес, сырт жақта мойындалатындай зерттеулер жасауға тырыстым. Өйткені мұнда сені алға жылжытатындай мықты орта мен пікірталастар жоқ.
– Енді сізді қазір ғалымдар мойындайды ма?
– Әр кезде әрқалай. Мені ұнатпайтын адамдар да бар. Себебі мен ғалымдарды жиі сынаймын. Олардың кейбір идеялары әлдеқашан көнеріп кеткенін, ғылымға жаңа ештеңе бере алмайтынын айтамын. Бізде тіпті 50 жыл бұрын жазған бір кітабымен ғана ғылыми беделін көтеріп жүргендер бар. Ол кітап ескіріп, одан қателер табылса да бәрібір. Біздің ғылымда идеяң жеңу үшін оппонентіңнен ұзақ жасауың керек. Сол кезде сенің сөзің тыңдалады. Ал негізінде сен ғылымға құнды бір тезис енгізсең, жасыңа, ештеңеге қарамастан «мәңгі өлмейтін» статусқа ие боласың.
