Джеймс Робинсон: Қазақстанда прогресс бар
Әлемге танымал «Why nations fail?» кітабының авторы Джеймс Робинсон Астанада өткен стратегиялық форумның басты спикері болды. Ол өзінің зерттеу тәжірибесінен мысал келтіре отырып, Қазақстанға қатысы да сарапшы ретіндегі пікірімен бөлісті.
Робинсон елдегі жастардың әлеуетіне қатысты «АҚШ талантты жастар мен дарындарды тарту арқылы дамып жатыр. Билл Гейтс, Цукерберг даму жолын Иманбек сияқты жас кезінде бастады. Сондықтан жастарға көңіл бөлу керек» деген пікір білдірді.
Сондай-ақ ол Қазақстанда жаһандану процесі жүріп жатқанын, ал білім-ғылым мен экономика саласына маңызды жоспар, табысты реформалар керек екенін де айтып өтті.
Форумнан кейін NEGE тілшісі британдық сарапшыны әңгімеге тартты.
– Джеймс, елімізге үш рет келіп жатыр екенсіз. Және өз презентацияңызда «Астана атауының қайтарылғаны қуантады, сондай-ақ бірнеше жыл бойы қалыптасқан президенттен культ жасау синдромы қазір азайғанын байқадым» дедіңіз. Қазақстан бойынша эксперт болмасаңыз да, осы кезге дейінгі сыртқы бақылау нәтижесінде не айта аласыз?
– Қалай десем екен... Менің түсінігімде, мемлекеттің басты құндылығы – халық. Соның ішінде талантты адамдар мен керативті жандар. Әлем елдері сияқты Қазақстанда да мұндай адамдар көп. Дегенмен саяси мәселеге келгенде жеке басқа табынушылыққа жол беруге болмайды.
Расында да, экс-президенттің суреттерін қазір барлық жерден көрмейсіздер ғой? Солай емес пе? Бір жақсысы, Қазақстанда әлемге ашықтық бар. Табысты экономикалық тәжірибе үшін бұл аса маңызды. Осы туралы форумда да айттым.
Менің ойымша, қазақ қоғамында болашаққа қатысты жақсы жоспарлар бар, бірақ институттық құрылымдарды дамыту үшін әлі де көп жұмыс істеу керек.
– Сіздің «Why nations fail?» кітабыңыз қазақ тіліне аударылды. Форумның алдында Ұлттық кітапханамызда өткен кітаптың презентациясына да қатыстыңыз. Сонда қойылған бір сұраққа: «Мен Орталық Азия мемлекеттерін зерттемегендіктен, аса хабарым жоқ» деп жауап берген едіңіз. Алдағы жоспарыңызда бар ма бұл туралы зерттеу?
– Әбден мүмкін. Бірақ мен бір елді зерттеу үшін ол туралы қызықты сұрақ табуым керек. Мысалы, менің осы кезге дейінгі ғылыми еңбектерім әрқашан басқатырғыш сияқты қызық бір сұрақтан басталады. Ал менде қазір Орталық Азия немесе Қазақстан туралы ондай жұмбаққа толы сұрақ жоқ. Ең дұрыс зерттеу дұрыс қойылған сұрақтан басталуы тиіс. Табар едім, бірақ қазір емес. Өйткені қазіргі объектім – Оңтүстік Америкада мен Африкада.
Білесіз бе, мен Филиппинде де жұмыс істеп көрдім. Бірақ ол жақта жұмыс істеу тым қауіпті болды.
– Форумда біздің Грэмми жеңімпазымыз Иманбекті білетініңізді, оны құрметтейтініңізді айттыңыз. Жалпы, сізде Қазақстан туралы ой немен байланысты болады?
– Иманбекті білемін. Бірақ оның фанаты – мен емес, менің үлкен ұлым. Өйткені бұл жанрды аса түсінбеймін.
Мен көбіне саясат пен тарихты зерттеумен айналысамын. Орталық Азия сияқты әлемнің бұл бөлігі өте терең. Орталық Азиядан шыққан үнді-еуропалықтар Батыс Еуропаны басып алды.
Ал санскрит пен хинди – үнді-еуропалық тілдер. Ағылшын тілі де үнді-еуропалық тіл. Солайша, үнді-еуропалық халық 6000 жыл бұрын әлемдік өркениеттің даму жолын бастап берді. Моңғолдар да дүниежүзілік тарихқа үлкен әсер етті. Ал Қазақстан –адамзат қоғамының соңғы 10 000 жылдық даму жолындағы тарихи түп негізінің бірі.
– Сіз бір сұхбатыңызда антидемократиялық режимдегі кедей елдермен жұмыс істеу қиын болатынын айтқан екенсіз. Сіздің ойыңызша, олармен жай серіктес ретінде қарым-қатынас ұстанып, өз жолдарын өздері таңдауға мүмкіндік беру керек пе?
– Иә, әрине, ешбір мәдени ерекшелігін жоғалтпай, тілін жоғалтпай өз даму жолын табуы керек. Ал мен инклюзивті болудың көптеген жолы бар деп ойлаймаймын. Ондай қоғамның бірде-бір нақты үлгісі жоқ.
Мысалы, Швеция Америка Құрама Штаттарына ұқсамайды. Кейбір ұқсас принциптер бар, бірақ бұл қағидалар көптеген мәдениеттер мен оның әртүрлі тәсілдеріне сәйкес келе бермейді.
– Ал инклюзивті институттар құру жағынан Қазақстанға қатысты не айтар едіңіз?
– Өкінішке қарай, мен Қазақстан бойынша сарапшы емеспін. Менің ойымша, 1990 жылдан кейін құрылған бұл мемлекеттегі жекешелендіру процесі қатты жүрді. Бірақ бұл процесс тым автократиялық формада өрбіп, елге тиімсіз болды. Бұл инклюзиялық дамуда көптеген проблемалар бар екенін білдіреді.
Дегенмен қазір прогресс бар. Демократияда, экономикада да ілгерілеушілік байқалады. Бірақ бұл инклюзивті институттарды құру үшін әлі де жеткіліксіз. Яғни, жартылай даму деңгейінде ғана.
– Пікіріңізге рақмет.
