Ғалым ЖАЙЛЫБАЙ, ақын: СІЗДЕР көрген бер жағы ғана...
Оның лирикаға толы жырлары ерекше бір әуенге елтiп отырғандай күй кештіреді. Қазақ поэзиясында өзіндік қолтаңбасы бар қаламгер былтыр Мемлекеттік сыйлық иегері атанып, бүгінде Арқаның төсі – Астанада тұрып жатыр.
– Ғалым аға, кезінде «Жырларымның жұлдызын жандырам деп, Алматыға Арқадан көшіп келгем» деп едіңіз. Қазір әдеби, мәдени ортадан арқаның төріне қоныс аударуыңызға не себеп? Бір сөзіңізде «Жазушылар одағының айналасындағы «интригадан» шаршадым» деп те айтып қалдыңыз...
– Олай айтуға да болмайтын шығар. Алматыда 34 жыл өмір сүріппін. Өмірімнің ең бір әдемі кезеңдері сұлу шаһарда өтті. 29 жасымнан 64 жасыма дейінгі белесіме Алматы куә. Алматы – саналы ғұмырымның мекені. Жалпы, алаш баласының арманын аялаған, үмітін үкілеген орта. Ал қазір Есілдің жағасына, Сарыарқаның төсіне қоныс аудардым. Кейде мұны да көру ғажайып деп ойлаймын.
Өзім шығармашылық ортада талай жыл жұмыс істедім. Сыртқы істер министрлігінен бастап, газет-журнал, радиода қызмет атқардым. 11 жыл Жазушылар одағы төрағасының бірінші орынбасары болдым. Нұрлан ОРАЗАЛИН Сенатқа депутат болып кеткенде 3 жыл бір ай төраға міндетін атқардым. Осының бәрі бір адамға аз жұмыс емес. Шығармашылық адамы істеуі тиіс жұмыстың біразын істеппін.
Әрине, шығармашылық ортада бәрі де болады. Жазушылар одағы қоғамдық ұйым болған соң үнемі қаражат жетпей жүреді, үлкен әңгіме өрбиді. Небір айтыс-тартыстар болып жатады. Біз соның ішінде жүріп есейдік. Түрлі-түрлі пиғылды көрдік.
Сол алақанында аялаған Алматыдан қимас сезіммен Астана қаласына көштім. Мұндағы басты себеп – елорда елдің жүрегі болғандығында. Астана туралы талай өлең жаздым. Және бұл туған өлкеме жақын жер. Әкемнің әкесі Жаңаарқадан ауып, Нұра ауданында тұрған. Сол жерде бейіті жатыр. Туған-туысым да осы маңайда. Қазір көшіп келгеніме еш өкінбеймін.
Бұл жерде де әдеби, шығармашылық орта бар. Кейде «Шығармашылық ортадан неге кеттіңіз?» деп сұрайтындар көп. Жасым да 60-тан асып кетті. Меніңше, шығармашылық орта – адамның өзі, жаны, жүрегі. Мұнда келгелі де екі-үш кітабым шықты, Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атандым. Жақында ғана Баку қаласында «Түрік бірлігі» деген сыйлығын табыстады. Бұған өздері ұсыныпты.
Ғ.Жайлыбай. Фото: ғаламтордан.
– Жазушылар одағы төрағасының бірінші орынбасары қызметін 11 жыл атқарғанда талай айтыс-тартыстың бел ортасында жүрдіңіз ғой. Әсіресе, сыйлыққа келгенде бірін-бірі даттап жататын қаламгерлер де аз болмады. Бұл пендешілік пе, әлде қалыпты жағдай ма?
– Негізі жазушылар арасындағы пікірталас, тартыс, көзқарас қайшылығын қалыпты жағдай деп қарау керек. Себебі, олар – қалам ұстаған тұлғалар. Бәрін бір арнаға салып қоя алмайсың. Ал сыйлыққа талас дегенге келсем, бұл мемлекет тарапынан беріледі. Мұның өз комиссиясы бар, баспалдағы бар. Бұл да заңдылық. Кейде «лайық емес адамдар алып кетеді» деген пікір айтылады. Осы жағын ойлану керек сияқты.
Комиссияның құрамындағы 50-ден астам адам шығармаға дауыс береді. Оның қатарында тек қаламгер ғана емес, өнердің әртүрлі саласынан маман бар. Міне, солар ақынға немесе жазушыға дауыс береді. «Олар сол кітапты қаншалықты дәрежеде оқыды, пікір айтуға құқы бар ма?» деген мәселе комиссия жұмысын жетілдіру керек дегенге алып келеді.
– Былтыр «Ай таңбалы Арғымақ» атты жыр жинағыңыз арқылы ұзақ күткен Мемлекеттік сыйлықты алдыңыз. Оған дейін де бірнеше рет қатысқаныңызды білеміз. Сіздіңше, әділетсіздік жолыңызды кесіп отырды ма?
– Бұған дейін, яғни 2014 жылы «Тобылғы жарған» атты жыр жинағымды тапсырғанмын. Автор ретінде сол кітабымды өзім оң бағаладым. Бірақ өтпей қалды. Сосын 2018 жылы «Есіл ағады» кітабым қатысты. Сол жылы қазақтың үлкен жазушысы Мұхтар МАҒАУИН «Ғалым Жайлыбайдың алмай қалғаны әділетсіздік болды» деп «Жас Алаш» газетіне мақала жазған еді. Жалпы, үш рет бағымды сынадым. Қазақта осы сыйлықты алуы тиіс талай қаламгер дүниеден өтіп кетті. Атап айтқанда, Жәркен БӨДЕШ, Кеңшілік МЫРЗАБЕК, Жарасқан ӘБДІРӘШТІҢ қай-қайсысы да лайық еді.
– Жазушы Мұхтар Мағауин былтыр да араша түсіп, бұл сыйлықтың Тұрысбек СӘУКЕТАЕВҚА берілуіне ықпал етіп еді. Бірақ Дулат ИСАБЕКОВ «Мұхиттың арғы жағында жатып, елдегі мәселеге неге араласады?» деген пікір айтты. Сіз бұған қалай қарадыңыз?
– Тұрысбек Сәукетаевқа бір-екі дауыс жетпей қалған болуы керек. Иә, Мұхтар Мағауин ағамыз араша түсті. Тұрысбек Сәукетаев – осы күннің романын жазып жүрген өте талантты жазушы. Бүгінгі қазақ прозасын өндіріп жазып жүргендердің ішінде алғашқылардың бірі. Оның тізімге ілікпегені – комиссияның қателігі. Мағауиннің дауысы президенттің құлағына жеткені, сыйлық бергені дұрыс деп есептеймін. Өз басым оның алғанына қатты қуандым. Себебі, Сәукетаевтың қаншалықты еңбек ететінін білемін.
Жазушы Смағұл ЕЛУБАЙДЫҢ «Ақ боз үй» шығармасы да бірнеше рет қатысты. Ашаршылық тақырыбындағы жақсы роман. Ол кісіге мемлекеттік сыйлық бұйырмағанмен, жақында Қазақстанның Халық жазушысы атағын алды. Сыйлық деген өзі осындай дүние.
Екінші мәселе, бізде көп сыйлыққа автордың өзі ұсынады. Бұл дұрыс емес. Осы жайды талай айттым. Украинада «Тарас Шевченконың халықаралық күндері» шарасына қатыстым. Оларда той өткізудің де бөлектеу ережесі бар. Бізде Абайдың тойын Семейде, Мұқағалидікін Нарынқолда, Махамбеттікін Атырауда, Жамбылдың тойын Ұзынағашта өткізу үрдіске айналды. Бұл сол тұлғаларды кішірейтіп тұрғандай көрінеді маған. Меніңше, ұлылардың тойын атап өту үшін сол өңір халқы ғана емес, республика бойынша бір күнді белгілеу керек сияқты. Олардың қай өңірде туғаны маңызды емес, бәрі қазақтың маңдайына біткен біртуар тұлға.
Ресейде де «Есенин күндері», «Пушкин күндері» деп жалпыхалықтық деңгейде атап өтеді. Сол Тарас Шевченконың тойына барғанда білгенім, «Державинский премия» деген сыйлығы бар екен. Осы сыйлықты беру үшін арнайы комитет жұмыс істейді. Сыйлыққа автордың өзі емес, осы мемлекеттік сыйлық жөніндегі комитет ұсынады екен. Комитеттің басшылығы да жиі ауысып отырады. Бізге де осындай жүйе қажет секілді. Бұл енді өркениет қоғамына тән нәрсе. Ал бізде өте ыңғайсыз жағдай орнайды.
Жазушылар одағы. Фото: ғаламтордан
– Тіпті, сыйлыққа шығарма ұсынып қана қоймай, жан-жақтан комиссия мүшелеріне адам салатындар да бар екен. Сіз олай етпедіңіз бе?
– Ондай әрекетке баратындар да бар шығар. Бірақ өз басым «маған дауыс бере қойыңызшы» деп хабарласқан адам емеспін.
Бірде Дулат Исабеков «Ғалым, осы жұрт телефон шалып жатады. Сен неге хабарласпайсың?» дегені бар. «Дулат аға, не деп хабарласамын? «Бұл Ғалым Жайлыбай деген ақын ініңіз ғой» деймін бе? Енді шығармамды бердім ғой» деп күлген едім. Ол кісі де мені түсініп, езу тартты.
– «Қазақстанның Халық жазушысы» атағы 24 жылдан кейін қайта беріле бастады. «Біздің жазушылар сыйлықтан кенде емес» деген пікірді де естідік. Сіздіңше, бұл атақ керек пе?
– Бізде мемлекеттік дәрежеде берілетін атақ көп емес қой. Екі жылда бір рет беретін мемлекеттік сыйлықтың да әңгімесі баршылық. Сондықтан халық жазушысы атағы керек.
Өткенде әлеуметтік желіге кірсем «Ұйғыр жазушысы Ахметжан АШИРИГЕ не үшін береді?» деген жазбаларды оқыдым. Меніңше, осы атақты биыл алған қаламгердің қай-қайсысы да лайық. Ахметжан Ашири де осы қоғамда өмір сүріп, қаншама әңгіме, роман жазып, қазақ жазушыларын насихаттап жүр. «Қара орамал» деген поэмамды ұйғыр қызы Патигүл МАҚСАТОВА қуана аударды. Жылына 3-4 жазушы алып жатса, ештеңе жоқ. Оған бір тиын ақша да қосылмайды. Жай ғана атақ.
– Жазушылар одағының Құрылтайы да ың-шыңсыз өтпейтін. Екі, тіпті үш жақ боп бөлінген қаламгерлерді көрдік. Жалпы, осы одақтың төрағасы болу соншалықты мәртебе ме?
– Құрылтайда дау-дамай болады, бұрын да болған. Сіздер көрген бер жағы ғана. Анау Сәбит Мұқанов, Олжас Сүлейменов, Қалдарбек Найманбаевтан келе жатқан әңгіме ғой. Ал Нұрлан Оразалин одақты 20 жылдан артық басқарды. Жалпы, одақта ол кісінің қолтаңбасы көп. Барын салып жұмыс істеді. Бар кінәсі – ұзақ отырып қалғанында шығар. Шығармашылық үйге, жерге қатысты дау болды. Оған да жауап берді. Шығармашылық үй де, жер де орнында тұр. Бірақ соны неше жыл өтсе де бықсытатындар кездесті.
Өз басым одақтың төрағалығын үлкен қызмет деп ойламаймын. Бұл – кәдімгі бейнет жұмыс. Соңғы құрылтайда маған да төраға болу ұсынысы айтылды. Оған көңілім, махаббатым соқпады. Ұлықбек ЕСДӘУЛЕТ істеді, қазір Мереке ҚҰЛКЕНОВ келді. Бұл кісі кәсіпке, баспагерлік жағына жақын қаламгер ретінде істің көзін біледі.
Жазушылар одағы ешкімге шығарма жазып бермейді. Жазушы – жеке әлем. Оның әрқайсысы – бір-бір одақ. Бірақ одақтың керек жері бар. Оның билігіне таласатындай қаржысы жоқ. Өз күнін көріп отырған қоғамдық ұйым. Композиторлар одағы, Суретшілер одағы туралы неге айқай болмайды? Өйткені, олардың бар-жоғы түсініксіз. Ал Жазушылар одағы – ұлы ағаларымыз жүрген қарашаңырақ. Кеңес кезінде идеологияның қаруына айналды. Қаламақысы да қомақты болған. Қазір оның бірі де жоқ. Кез келген қаламгер Жазушылар одағын қолдап, қорғап жүруі керек. Ақын-жазушы шығарма жазып, аударма жасау керек. Қалғанының бәрі бос әңгіме. «Жазушылар одағына мүше» деген билетті қалтаға салып алып, елдің алдында «ақынмын, жазушымын» деп кеуде соғатын уақыт өтіп кеткен.
– Сіз жырыңызға Ақтөбеде мұнай қалдығы төгілгенде аққудың қырылғанын, Қызылағаштағы қайғылы жағдайды, Қарағандыдағы тасқынды қостыңыз. Қарағанды өңірінің тумасы әрі ақын ретінде кешегі шахтадағы 46 кеншінің қазасы қалай әсер етті?
– Сол күні бір кісілер «Қарағандығы барайық» деп хабарласты. «Ол жерде бәрі қан жұтып отыр. Кім тыңдайды?» дедім. Сол көңіл-күймен «Қарағанды: қасірет жыры» деген өлең жаздым. Әп-сәтте газеттерде, әлеуметтік желіде жарияланды. Өте ауыр өлең. Бұл қайғылы жағдай туралы не айтуға болады? Мұның ар жағында жемқорлық, жауапсыздық жатыр.
Қарағанды – ешбір өңірге ұқсамайтын жұмыскерлердің ортасы. Сол Костенко шахтасын бала кезден білемін. Сонау 1970 жылдары көрген «Костенко шахтасы» деген жазу әлі өзгермеген. Сөйтсем, оның сырты ғана емес, іші де өзгермеген екен ғой. Бәрінің анық-қанығы енді шығып жатыр. Бірақ ақиқат айтылуы үшін соншама адамның қаны төгілуі керек пе? Бұл жерде кінәлі тек Миттал емес, талай жылғы мемлекеттік дәрежедегі қылмыстың беті ашылатын секілді.
Жалпы, ақын осындай жағдайда азаматтық үнін қосуы керек. Ақынның миссиясы осы. Соған жүрегің қан жылап, елмен бірге қайғыра алмасаң, қашанғы махаббат туралы өлең жазып отырасың.
– Қайбір жылы «Киік қашқан» атты мұң-зарға толы поэма жазып едіңіз. «Көздері мөлдіреген ақбөкенді
Адамның баласынан кем көрмедім» деп Сәкен Сейфуллин жырлаған киіктерді атуға рұқсат берілгенін қалай қабылдадыңыз?
– Иә, атуға рұқсат беріп жатыр. Бірақ ақбөкен мүлдем атылмасын деген болмайды. Патшалық ресей кезінде ақбөкен саны көбейіп кеткен. Оған дейін атпау туралы, кейін 2 млн-нан асқан кезде ату туралы заң шығарды. Өйткені, олардың санын реттеп отыру керек болды. Алайда, браконьерлік жолмен атқандардың көбі қайғылы жағдаймен өмірін аяқтайтын.
Шын мәнінде, ақбөкен – сондай киелі, әдемі жануар. Бірінің лағын бірі емізеді. Біз Бетпақдалада ақбөкен арасында өстік. Киіктің жетім қалған лағын асырадық. «Сүт беріңдер!» деген өлеңімде:
Көктөбеден көктемді күткенінде ел,
Үзік-үзік үмітін үптедіңдер!
Қазақ та бір – киіктің құралайы
Жаутаңдатпай жапанда сүт беріңдер!, – деген шумақ бар.
– «Мемлекеттік сыйлықты алдым ғой» деп бос жатпаған шығарсыз? Арқаның төріне барып, не жазып жатырсыз?
– Былтыр бір кітабым шықты. Биыл да бір кітабымды дайындап отырмын. Сосын Құран мен Інжіл сюжетінен алынған «Содом мен Гомарра» деген поэмам жарық көрді. Қазір осы бағыттағы салмағы ауыр, философиялық дүниелер жазып жүрмін.
