Олжас Құдайбергенов: «Дүбірлі болжамдарды» дүрліктіру үшін ұйымдастырып жатқамыз жоқ

NEGE тілшісі Форумның ұйымдастырушысы, CSI аға серіктесі Олжас ҚҰДАЙБЕРГЕНОВПЕН Қазақстан тарихындағы 2022 жылдың рөлі, назар аударуды қажет ететін реформалар, «дүбірлі болжамдар» және «қара аққулардың» панацеясы туралы әңгімелесті.

– Түрлі оқиғаларға толы 2022 жыл аяқталуға жақын. Жалпы әсеріңіз қандай? 2021 жылдың желтоқсаны мен 2022 жылдың желтоқсаны арасындағы негізгі айырмашылық қандай болады деп ойлайсыз?

– Менің ойымша, 2022 жылдың басты сипаты – оның ішінде саясатта да, экономикада да, қоғамдық салада да болып жатқан өзгерістердің қайтымсыздығы. Бір тарихи сәтте бірден бірнеше фактор біріктірілді, бұл бәрін бұрынғыдай «кері айналдыруға» мүмкіндік бермейді. Мен «Қанды қаңтар» туралы емес, биылғы оқиғалардың бүкіл тізбегі туралы айтып отырмын.

Ең алдымен қазақстандықтардың өзі өзгерді. Олар батыл, талапшыл, зейінді бола бастады. Олар өз құқықтарын бұрынғыдан да белсендірек қорғауға дайын, өз құқықтарын әлдеқайда жақсы біледі. Қазіргі қазақстандық жастардың санасында, бақытымызға орай, «XX ғасыр штампы» жоқ. Олар өз проблемаларын айтып қана қоймай, мемлекетпен толыққанды нәтижелі диалогқа түсуге де дайын.

Осы бір жылдың ішінде біз радикалды азшылықтан басқа ешкімнің төбелесті қаламайтынын, барлығы келіссөз жүргізгісі келетінін анық түсіндік.

Сондықтан мемлекет «естуші» ғана емес, «тыңдай алатын», «түсіне алатын», «орындай алатын» да болуы маңызды.

– Бұл жағдайда мемлекет толыққанды диалог жүргізе алатын халық мүддесінің нағыз өкілі кім?

– Мемлекетке лайықты бағасын беру керек: соңғы кездері ол қоғаммен диалогтың сан алуан форматын қолданып көрді, әлеуметтік желілерге мониторинг жасау мен жеке мәлімдемелерге нақты жауап беруден бастап, Ұлттық Құрылтайды құруға дейін. Бірақ мұның бәрі, шын мәнінде, конституциялық мәртебесі бар өкілді органдарға көмектесетін қосымша құралдар ғана. Нағыз саяси бәсекелестік қағидаттарымен әрекет ететін қуатты Парламент пен мәслихаттарды ештеңемен алмастыруға болмайды.

Тағы бір маңызды бастама – жақында қабылданған мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру бағыты. Әрбір түйткілді мәселе бойынша азаматтардың орталыққа жүгінуіне жол беруге болмайды – бұл, ең алдымен, ұзақ уақыт. Аймақтардың бюджетін қалай және не үшін жұмсау керектігін орталықтағы біреудің шешуі де мүмкін емес сияқты. Республикалық БАҚ-та орынсыз шу шығармай, жергілікті жерде туындаған мәселелер жедел түрде шешілуі керек. Бұл жауапкершіліктің орнына өкілеттікті көбірек қажет етеді.

– Жауапкершілік пен өкілеттік – тек жергілікті атқарушы органдарға қажет пе?

– Көлденең бастамалардың әлеуеті аяғына дейін іске асырылмаған және жете бағаланбаған – тәуелсіз қоғамдық бірлестіктердің, волонтерлік қозғалыстардың, МИБ-тың, өкінішке қарай, олар әлі өз мақсатына сай жұмыс істемейді. Қамқорлықпен қарайтын адамдар қазірдің өзінде бір қадамнан кем емес алға жылжыды. Мемлекет оларға тек қолдау көрсете алады, бірақ көмек дәйекті және тиянақты болуы шарт.

Халық мүдделерінің нақты шынайы өкілі емес, ол «тозудың ақындары» деп аталатындар, олар тозу бар кезде де, жоқ кезде де жырлай береді. Олардың арқасында жұртшылықтың санасында, айналада бәрі жаман деген сенім сақталады. Әрине, қуаныш себептеріне қарама-қарсы өкінудің себептері әрқашан бар, әсіресе экономикада. Бірақ негативке назар аудармау, бұл құлдырауда қуанбау, тоқтамау, келесі қадамға өзіңізден күш табу әлдеқайда маңызды.  

Егер дұрыс күш-жігер жұмсалса, алдағы жеті жыл Қазақстан тарихындағы ең жақсы жыл болуы мүмкін. Біз өткен туралы тым көп айтамыз, қазіргі туралы тым аз айтамыз және болашақ туралы мүлдем айтпаймыз. Сондықтан да CSI келесі Стратегиялық бастамалар форумын #Qazaqstan2029 арнауды ұйғарды.

Жеті жылда Қазақстан қандай бола алатынын түсіну керек. Біз нені қалаймыз және ең бастысы оны қалай көргіміз келмейді. Сонымен қатар бұрын жіберілген қателіктер қайталанбауы үшін не істеу керек.

– 2022 жыл тұрақсыз геосаяси жағдайдың кез келген жоспарларды қалай бұзатынын анық көрсетті. Форум қонағы Насим Талебтің терминологиясын айтсақ, бүкіл әлем сияқты Қазақстанға «қара аққулардың» тұтас бір «отары» ұшып келді. Болжау мүмкін емес нәрсеге қалай қарсы тұруға болады?

– Тәжірибе көрсеткендей, бейімделуден басқа «қара аққуларға» қарсы қару жоқ. Қазіргі уақытта бұл нақты рецепт осы дағдарысқа қарсы біржақты дұрыс деп айту мүмкін емес.

Біріншіден, қалай әрекет етпеу керектігін есте сақтау маңызды, сондықтан институционалдық жадты сақтау өте маңызды.

Екіншіден, ең алдымен әдіснама тұрғысынан тексерілген социологиялық зерттеулермен және үлкен деректерді талдаудың үнемі жетілдірілген құралдарымен қарулану керек. Олар келесі «қара аққудың» пайда болуын болжай алмайды, бірақ олар әкелген өзгерістерге бейімделуге мүмкіндік береді.

Атап айтқанда, геосаясатқа келетін болсақ, жоғарыда айтқанымдай, келіссөздерден басқа жол жоқ, болуы да мүмкін емес. Соғыстар қара аққуларды көбейтеді, келіссөздер олардың санын азайтады. Сондықтан әртүрлі деңгейлерде, әлемнің әртүрлі аймақтарында және жаһандық ауқымда бейбіт диалогты ілгерілететін бастамаларды құптап, қолдау маңызды. Әйтпесе, белгісіздік күшейе түседі және бұл ұзақ мерзімді перспективада ешкімге, тіпті «қазіргі уақытта жеңімпаздарға» да тиімді емес.

– #Qazaqstan2029-ға деген көзқарасыңыз қандай? Ал оған жету жолында реформаларды неден бастаған жөн деп ойлайсыз?

– Біріншіден, Қазақстан-2029 – еркіндіктер елі. Бостандықтар мүмкіндіктер туғызады. Қазақстандықтар прагматикалық, белсенді және бастамашыл, тек олардың мотивациясын түсірмеу керек. Минимум - кедергі жасамау, максимум - ынталандыру және қажетті жағдай жасау. Бұл әр түрлі себептерге байланысты өздерінің барлық таланттарын жүзеге асыруға әрқашан мүмкіндігі бола бермейтін әйелдердің пайдаланылмаған үлкен әлеуетіне қатысты әсіресе маңызды.

Тиісінше, барлық реформалар бостандықсыздықты еркіндікпен алмастыруға бағытталған болуы керек. Бұл, әсіресе, заң үстемдігіне қатысты, онсыз ешқандай құқықтар мен бостандықтар оңай бұзылады. Соңғы кездері біз жиі айтып жүрген әділеттілік ұғымын әркім әрқалай қабылдайды және оны жалпылауға тырысқанда мен оны былай тұжырымдаған болар едім: әділдік – көбірек еркіндік беретін нәрсенің бәрі. Рұқсат ету емес, атап айтқанда, өз мәні бойынша конструктивті бостандықтар.

Уақыты өткен реформаларды, мысалы, құқық қорғау және сот жүйесінде бастау ешқашан кеш емес. Бұл ретте, реформа ескінің бәрін бұзып, оның орнына жаңасының барлығын салуды білдірмейтінін есте ұстаған жөн. Мұндай тәсілді жүзеге асыру үшін бізде жай ғана ресурстар жоқ – кадр да, уақыт та. Реформалар бар тәжірибені талдаудан және уақыт сынынан өткен тиімді әзірлемелерді сақтай отырып, жинақталған кедергілерді біртіндеп жоюдан басталуы керек.  

Насим Талеб. Фото: ғаламтордан

– Соңғы сұхбаттарыңызда көші-қон дағдарыстары туралы және оған дайындық қажеттігін бірнеше рет айттыңыз. Сіздің ойыңызша, Қазақстан миграцияның жаңа толқындарына дайын ба? Ал соңғы бір жылда жағдай қалай өзгерді?

– Жүйе биылғы жылы ресейліктердің біздің елге жаппай қоныс аударуынан бірқатар маңызды сабақ алғаны анық. Мысалы, халыққа қызмет көрсету орталықтары, сондай-ақ ЖСН беру және негізгі банктік өнімдерді ұсынудың цифрлық жүйелері тез жұмыс істеді.

Бұл ретте мигранттарды бағыттау және оларды аймақтар бойынша біркелкі бөлу мәселесі толық шешілген жоқ. Нәтижесінде біз қазірдің өзінде лектің Астана мен Алматыда шамадан тыс артуына тап болдық. Сондай-ақ, қоныс аударушылардың жалға берілетін тұрғын үй нарығын нақты басып алуына, бағаның құбыжық диспропорциясына әкеліп соқтырған және пәтер жалдаған қандастарымызға әділетсіздікке ұласып кеткеніне де тиісті жауап берілмеді. 

Өзіңізді иллюзиямен қызықтырмаңыз: ұқсас жағдайлар қайталануы мүмкін. Ал біз оларға толық дайын болуымыз керек.

– Соңында: Дәстүрлі «дүбірлі болжамдардың» қайсысын қазір бізбен бөлісе аласыз?

– Мен олар туралы қазір айтпай, Форумда бірге талқылауды ұсынамын. Біз «дүбірлі болжамдарды» дүрліктіру үшін емес, белгілі бір нақты мәселелерге назар аудару үшін жасап жатқанымызды баса айтамын. Әрбір «болжам» нақты, өзекті, айқын мәселені елемеу немесе қате шешудің табиғи нәтижесі болып табылады. Осылайша, біз мемлекет пен қоғамға белгі береміз, баршаны белгілі бір маңызды аспектілерге назар аударуға шақырамыз.

– Сұхбатыңызға рақмет!