Қасым-Жомарт Тоқаев: Азаматтарымыздың қарызға белшеден батқанына қатты алаңдаймын

Себебі олар өз ақшаларын дұрыс басқара алмағандықтан банкке тәуелді болып қалған. Egemen Qazaqstan газетіне берген сұхбатында мемлекет президенті Қасым-Жомарт Тоқаев қазақстандықтардың қарызға белшеден батқанына қатты алаңдайтынын жеткізді.

Ұлттық банктің 2023 жылдың сәуір айында берген мәліметтеріне жүгінсек, бүгінгі таңда несие алған сегіз миллионға жуық Қазақстан азаматтарының жалпы қарызы 15 триллион теңгені құрап отыр. Мамандардың айтуынша осы көрсеткіштер арқылы мемлекет азаматтарының қаржылық сауттылығы қандай деңгейде екенін білуге болады. Қарызға белшеден батқан казақстандықтардың тағдырына мемлекет басшысы да алаңдайды. Бұл туралы президент Қасым-Жомарт Тоқаев Egemen Qazaqstan газетіне берген сұхбатында айтты.

«Мен азаматтарымыздың қарызға белшеден батқанына қатты алаңдаймын. Себебі бұл мәселе жұрттың әлеуметтік жағдайына және еліміздегі қаржы жүйесінің тұрақтылығына тікелей әсер етеді. Мен 2019 жылы Мемлекет басшысы ретінде қол қойған алғашқы құжаттың бірі қиын жағдайға тап болған азаматтардың борышын азайту туралы Жарлық еді. Сол уақытта 500 мың адамның кепілсіз алған несиесі кешірілді. Бұл бірреттік шара болатын. Ал 2023 жылы жеке тұлғалардың банкроттығы туралы заң күшіне енді. Мұның бәрі мәселенің ушығып кетпеуіне ықпал етті. Осы жағдайды түбегейлі өзгерту үшін былтырғы Жолдауымда Үкіметке тың шараларды қолға алуды тапсырдым.

Негізінен, бұл жағдайға жұрттың қаржылық сауаттылығының төмендігі себеп болып отыр. Екінші жағынан, тұтыну несиесін беру тәртібін және коллектор ұйымдарының қызметін қатаң реттеу керек.

Сол үшін нақты шаралар қолға алынып жатыр. Мысалы, соңғы жылдары банктер мен микрокредит ұйымдарына қойылатын тұтыну несиесі капиталының көлеміне қатысты талаптар бес есе күшейтілді. Төлеу мерзімі өтіп кеткен берешегі бар адамдарға несие беруге тыйым салынды. Сондай-ақ қарызын уақтылы өтей алмаған борышкерге 90 күннен әрі айыппұл салуға болмайды. Коллектор агенттіктеріне тұрақты тексеру жүргізіледі.

Борышкерлер құқығын қорғау үшін несие беру туралы заңнамаға ен¬гізілетін түзетулер әзірленді. Бұл өзгерістер банктерге, микрокредит ұйымдарына және коллектор агенттіктеріне талапты одан да күшейте түседі. Несиелерді коллектор компанияларына сатуды шектеу ұсынылады. Коллектор компаниялары қарызды өзіне алған соң мәселені реттеп көруге міндетті болады. Банк омбудсменінің өкілеттігі де кеңейтіледі. Қазір бұл құжатты Мәжіліс депутаттары қарап жатыр. Мен бұл бастаманы қолдауға дайынмын», – деді Қазақстан президенті.

Сарапшылардың айтуынша, несиесі бар қазақстандықтардың санын азайту үшін,халықтың қаржылық білімін арттыру қажет. Себебі қаржылық сауаттылық – қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау жүйесінің негізгі элементі.

«Президент өз сұхбатында адамдардың несиесінің көп болып кетуінің негізгі себебі қаржылық сауаттылығының жетіспеушілігінен және коллекторлардың жұмыс істеу тәртібі дұрыс еместігінен деп, нақты атап өтті. Енді қаржылық сауатсыздық деген дүниеге келер болсақ, адамдардың көпшілігі кредитті қандай мақсатта алады?Соған аса мән берілуі керек және мемлекет пен екінші деңгейлі банк арасында өзара бір келісімдер, құжаттар әзірлену керек сияқты. Себебі біреуден қалмайын,деп өтірік, сасық намысты алып, қажетсіз тойларды, керек емес жиындарды көп өткізіп жатады. Яғни бұл жерде бүгінгі күнмен өмір сүру идеясы бар. Бүгін ол адам кредит алып, қажеттілігін өтеп,шашылғаннан кейін ол 5-10 жылға өзін сол банкке құлдыққа береді, яғни ол адам өмір сүрмейді,ол адам құл болады. Сол проблемамен, сол несиемен өмір сүреді. Сосын ол адамның ішінде,яғни несие, қарызбен жүрген адамның басында: сен қарызсың деген ой жүреді. Ол бір қызыл кнопка сияқты жанып тұрады. Сосын ол адам ашушаң болады, мемлекетке ренжиді, ал негізінде мемлекет несиені мәжбүрлеп алып берген жоқ. Ол адам өз еркімен, таңдауымен, қалауымен алды. Сондықтан бл жерде қазақтың мынандай сөзі шипа, дәрі болады: «көрпеңе қарай көсіл, көтере алмайтын шоқпарды беліңе байлама дейді.

Демек, кез келген той болсын, жиын болсын жасау керек, бірақ ақылмен шешу керек. Бұл өте маңызды ма, қажетті ма?Екіншіден, егер той жасайтын болсаң, оған ақша жина. Ал негізі адамның қаржы жинауға мүмкіндігі бар. Адам өзі негізі біледі ғой, мәселен, 13 жастағы баласы шамамен 7-8 жылды үйленеді, яғни оған белгілі бір деңгейде қаражат жинау керек.

Қаражат жиналғанда ол мәселе несиесіз шешіледі. Бұл қарапайым халық арасында бар мәселені шешуге бағытталған ойлар ғой,ал мемлекеттік деңгейде «несиесіз өмір» деген идеологиялық турғыдан жұмыстар жүргізілсе, ақпараттық насихат болса», – дейді қазақстандық кәсіпкер Шыңғыс Үмбетаев.

Кәсіпкердің пікірінше, қазақстандықтар қаржылық сауаттылығын арттыру үшін мемлекет азаматтары ең алдымен өз қаржысына жауапкерілікпен қарап, жұмсау керек. Ал «Атаменкен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының өкілі Мақсат Серікұлының ойынша, халықтың қаржылық сауаттсыздық мәселесі елде орта тап қалыптасқанда біртіндеп шешілетін болады. Әзірге Қазақстан президенті айтқан мәселе өзекті болып тұр. Бұл туралы Қасым-Жомарт Тоқаев Egemen Qazaqstan газетіне берген сұхбатынан бұрын халыққа жасаған Жолдауында да айтқан болатын.

«Қазақстан азаматтарының қарызды көп алу салдарын мемлекет зардап көріп, ұтылып отыр. Себебі мемлекет азаматтардың қарызын кешірді, оның барлығы бюджеттен бөлінетін қаражат. Екіншіден, қарызын төлемей жүрген азаматтар несие төлеп жүрген адамдарға қиянат жасады. Себебі несие төлемей жүрген азаматтың қарызы кредит төлеп жүрген адамның мойнына үлінеді. Сондықтан бізде пайыздық ставкалар өте жоғары.

Мәселен, тұтынушы несие алғанда 49-50% жетеді. Микро-қаржылық ұйымдарды айтатын болсақ, ол мүлдем басқа. Сонымен қатар күнделікті төленбей қалған коэффициенті бар, ол бірге бір жүреді. Сондықтан 10 мың теңге алған адам жылдың соңында бір миллион теңге қарыз болуы мүмкін. Ондай жағдайлар бізде көп. Мәселенің барлығын билік қазіргі таңда түсінді. Сол себептен халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру мақсатында арнайы бағдарламаларды бастап жатыр. Бұл бағдарламаларды біз кеш бастадық. Өйткені біз 30 жылдық уақытымызды кетіріп алдық. Біз бұл бағдарламалардың 2000 жылдары бастаумыз керек еді. Сол кезде бізде бар мәселе бірте-бірте шешілер еді. Енді бұл мәселелері қазіргі кезде шешу үшін мемлекет бюджетіне салмақ болып түседі. Біз импортқа тәукелді ел болғандықтан бюджеттік бағдарламалар мемлекет азаматтарының қалтасына әсер етеді.

Тағы бір айтып кететін мәселе. Осы тұлғалардың банкроттығы туралы заң қабылданар кезде көптеген азаматтар әдейі несие алып, төлемей қойсақ деген ойда болды. Бұл да қаржылық сауатсыздықтың ең сорақы түрі. Сондықтан біз бұл мәселенің алдын алуымыз керек. Мемлекеттің қазіргі кезде көздеген мақсаты – орта тапты қалыптастыру.

Оны мемлекет президенті, үкімет мүшелірі, бизнес өкілдері айтып келеді. Орта тап қалыптасқан кезде ғана экономикалық әлеуметтік мәселелер автоматты түрде шешіледі. Бізде мәселенің өзектілігі осы орта таптың қалыптаспағанында болып отыр. Бізде бай тап бар, ал халықтың 70-80 пайзы кедей тап, орта тап жоқ.

Кез келген елдің турақты дамуына, экономикалық жағынан өсуіне үлкен әсер ететін осы орта тап. Орта тапта кім жүреді?Орта тапта кәсіпкерлер жүреді,олар автоматты түрде қаржылай сауатты болып келеді,кәсібін дамытып, мемлекеттен ешнәрсе сұрамайды. Олар өздерін дамыту арқылы, кәсібін дөңгелетіп отырғандықтан бірнеше мәсеелерді шеше біледі. Алдағы уақытта орта тап самаған көбейтіп өсірсек, сол кезде халықтың қаржылық сауаттылық мәселелері біртіндеп шешіледі», – дейді Мақсат Серікұлы.