Үкімет: «Экономика 6,5%-ға өсті». Халық: «Табысымыз НЕГЕ өспейді?»

Бұл туралы ҚР ұлттық экономика вице-министрі Арман Қасенов баспасөз мәслихатында мәлімдеді. Министрдің айтуынша бұл көрсеткіш нақты сектор мен қызмет көрсету саласындағы тұрақты даму есебінен қамтамасыз етілді. Атап айтқанда, нақты секторда өсім 8,8%-ды, ал қызмет көрсету саласында 5,1%-ды құраған. Сонымен қатар, экономиканың негізгі салаларында да айтарлықтай нәтижелер бар. Мәселен, қаржылық және сақтандыру қызметі 204%-ға, білім беру саласы 193%-ға, өңдеу өнеркәсібі 134%-ға, ауыл шаруашылығы 129%-ға, көлік секторы 115%-ға, жылжымайтын мүлікпен операциялар 111%-ға өсім көрсеткен.

Бұл өсім Қазақстан үшін тұрақты ма? Экономика өссе, халықтың табысы НЕГЕ артпайды? Тақырып аясында НЕГЕ тілшісі белгілі экономистерді әңгімеге тартты.

Қажыкелді ШАМБЫЛ, экономист:

Экономикалық өсім мемлекеттік шығындардың есебінен жүзеге асуда

– Жалпы ішкі өнімнің көрсеткіші тұрақты өсім бе әлде сыртқы факторлардың әсері ме? 

– Бүгінде елімізде жалпы ішкі өнімді 225-тен 450 АҚШ миллиард долларына дейін арттыру мақсаты қойылған. Бұл үшін жыл сайынғы орташа өсім шамамен 12–15 процент құрауы тиіс. Бірақ нақты және номиналды өсім арасында айырмашылық бар, соңғы екі жылда бұл алшақтық күшейді. Номиналды өсім тауар көлемінің өсуімен бірге баға өсімін де қамтиды, ал нақты өсім тек физикалық көлемнің артуын көрсетеді. Қазақстанда нақты өсім көбіне 6% шамасында деп есептеледі, бірақ мұнда “дефлятор” көрсеткіші қолданылады. Аталған көрсеткіш Пааше атты индекс арқылы есептелінуіне байланысты, баға өсімі жоғары болған кезде нақты баға өсімін статистикада төмен көрсетеді. Сондықтан ЖІӨ-дегі нақты өсімнің 6,5% мәні - терең зерттеуді талап етеді. Бұл ретте, ЖІӨ ғана есептеуден гөрі, факторлық талдау жұмысының маңызы жоғары. Елімізде экономикалық өсімнің салалық таралуы және оның халық арасында қалай бөлінетіні туралы толық жауап алу үшін құзырлы органдардың ішкі талдауына жүгіну керек. Ол жақта ішкі статистикалық мәліметтер болады.

– Елдегі экономикалық ахуалға қандай баға бересіз? 

– Қазіргі экономикалық өсімнің негізгі қозғаушы күші – мемлекеттік шығындардың өсуі. 2020-2022 жылдармен салыстырғанда шығындар баптары ішінара үш есеге ұлғайған. ЖІӨ көрсеткіші қосылған құн, табыстар және шығындар әдістері арқылы есептеледі, кең таралғаны – шығындар әдісі. Аталған әдіс бойынша ЖІӨ төрт компоненттен тұрады: тұтыну, инвестиция, таза экспорт және мемлекеттік шығындар.

Қазақстанда республикалық бюджеттен түсетін салықтық табыс шамамен 13,5-14 трлн теңге болса, шығындар көлемі 24-26 трлн теңгеге жетеді. Алайда, инвестициялық белсенділік пен таза экспорт төмендеуде. Бұрын экспорт көлемі 80 млрд доллардан асып тұрған болса, қазір 77 млрд долларға дейін азайды. Бұл негізінен мұнай мен шикізат бағаларының төмендеуіне байланысты болып отыр. Осылайша, қазіргі экономикалық өсім көбіне мемлекеттік шығындардың есебінен жүзеге асуда.

– Арман Қасенов 2025 жылдың бірінші тоқсанында Қазақстанға құйылған тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы көлемі 6,6 млрд долларды құрап, бұл көрсеткіш 2024 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 6,2%-ға артық екені жайында хабарлады. Елімізге осынша көлемде қызығушылық танытқан шетелдік қаржыгерлер нақты қандай салаларға бағытталып жатыр?

– Әрине, Қазақстанға тартылып жатқан шетелдік инвестициялардың ағыны бар, дегенмен инвестициялық белсенділік соңғы жылдары едәуір төмендеген. Қазір бар инвесторлардың қызығушылығы, ең алдымен, ресми статистика бойынша өңдеу өнеркәсібіне бағытталуда. Бұл сала тау-кен өндірісінен озып, экономиканың жетекші бағытына айналып отыр деген абстракциялы тезисті орнатады. Алайда, өңдеу өнеркәсібінің құрамына тау-кен саласына еншілес және қосымша саналатын химия, мұнай-химия және металлургия кешені кіреді. Бүгінгі күні көрініп жатқан ірі инвестициялар аталған салалармен байланысты, сондықтан да тау-кен саласынан алшақтағанымыз жоғары деңгейде сезілмейді. 

Мысалы, Атырауда құны 12,6 млрд доллар болатын полиэтилен зауыты, сондай-ақ бутадиен өндірісі секілді ірі жобалар жүзеге асырылуда. Бұл көште сутегі энергетикасы да перспективалы сала ретінде қарастырылса, Маңғыстауда осы бағытта бірнеше халықаралық жоба жоспарланған. Жалпы, шетелдік инвестиция тек шикізатқа емес, технологиялық және жоғары қосылған құн әкелетін өндірістерге бет бұруы – басты міндет. Қазақстан экономикасының сапалы өзгерістерге қадам басып келе жатқанының көрінісі ретінде тау-кен саласына қосымша болса да, қосылған құны мен ғылымисыйымдылығы жоғары өндіріс пен қызметтердің артуы индикатор болуы қажет. Аталған көрсеткіштердің бағыты мен мәндері алдағы 2026 жылдың басында нақты статистикалық есептеулерден көрініс табады. Ал қазіргі үрдіс – өңдеу өнеркәсібінің ішінара кешендері мен энергетика бағыттарының инвестиция концентрациясында басымдық алып келе жатуы дер едім.

– Экономика өссе, неге халықтың табысы артпайды? Ресми статистика мен шынайы өмірдің әртүрлілігінің себебі неде?

– Бұл жағдайда кінәні статистикаға не болмаса статистика есептейтін мамандарға арта алмаймыз. Жалпы ішкі өнім дегеніміз елдегі барлық кәсіпкерлердің, қарапайым халықтың табысының қорытындысы. Мысалы, бір компанияның табысы 20 пайызға өсіп, екіншісі 3 пайызға артса, жалпы орташа өсім 6-10 пайызға жетуі мүмкін. Мұндағы мәселе статистикада емес, оны түсіндіру және талдау кезіндегі қосымша ақпараттың жетіспеушілігінде. Халықтың табысы артты ма, шағын және орта бизнестің үлесі қандай, ірі бизнес елге не беріп жатыр - осының бәрі ашық және жан-жақты бағалануы қажет. Және бір маңызды дүние – бізде көп жағдайда экономикалық даму бағдарламаларында мақсатты индикаторлар абсолютті көрсеткіштермен қойылады. Тек абсолютті өсімге немесе нақты бір саладағы бір көрсеткішке қарап мақсат-міндеттер шығаруда өзіндік ерекшеліктері болады. Менің ойымша, абсолютті көрсеткіштермен бірге салыстырмалы параметрлерге де мән беру қажет. Соның ішінде - әлеуметтік теңсіздік, негізгі құралдардың тозуы мен жаңаруы сияқты параметрлер. Яғни, тек ЖІӨ өсімімен шектелмей, халықтың тұрмысына, экономикалық өсім сапасына, жаңаруға және әділеттілікке бағытталған қосымша өлшемдер қажет. Сонда ғана біз шынайы экономикалық жағдайды көре аламыз.

– Қымбатшылыққа да тоқталсақ. Халықтың табысы мен дүкендегі баға қашан теңеседі? 

– Өкінішке қарай, қазіргі жағдайда бұл ара қатынас оңалмай тұр. Жалпы алғанда, баға өсімі экономикалық өсімнің бір көрінісі. Сондықтан да, экономикада номиналды өсім бар деген тұжырым естігенде, құрамында бағалық өсімнің де бар екенін ескерген жөн. Бірақ бұл өсім бәріне бірдей тиімді емес. Инфляция көбіне экспортқа шығатын кәсіпкерлерге тиімді. Себебі, инфляция олардың табысын арттырады. Ал отандық нарықтағы кәсіпкерлер мен қарапайым халық үшін инфляция кері әсер етеді, күнкөріс деңгейін төмендетеді. Кейбір халықаралық сарапшылардың айтуынша, инфляция экспорттаушылар үшін «қосымша пайда» болса, қарапайым тұтынушылар үшін «жасырын салық» тәрізді құбылысқа ие. 

Қазақстанда баға өсімі әсіресе 2021–2022 жылдары күрт байқалды. Бұл кезде COVID-19 пандемиясынан кейінгі экономикалық тұрақсыздық, логистикадағы үзілістер және геосаяси шиеленістер негізгі себеп болды. Алайда, осы уақытқа дейін инфляцияны нақты басқару тетіктері бойынша монетарлы саясаттың, баға ұстап тұру іс-шараларының жоғары тиімділігін байқамадық. Сондықтан да, баға өсімі мен халықтың табысы өсімі арасындағы алшақтықты қысқарту үшін мемлекет инфляциямен күресуде ашықтық пен әділеттілікті басты назарда ұстауы қажет. Экономикамызда басты рөл мемлекеттік және квазимемлекеттік секторда болғандықтан, инвестиция мәселесі аталған секторлар тарапынан қарастырылуы тиіс. 

 – Болжамға сәйкес баға мен табыс теңесуі мүмкін ба?
– Қазақстанда инфляция 800 ден астам тауар мен қызмет түрі және 2500 нысан негізінде есептеледі. Оның қаншалықты толық және дәл екенін айту қиын, себебі, бұл деректер Ұлттық Статистика бюросының құзырында тұр. Мұндай күрделі есептеулер үшін жан-жақты талдау қажет. Қазір тек құзырлы органдардан әрекет пен үміт күтеміз. 

Мақсат ХАЛЫҚ, экономист: 

Үкімет инфляцияны тежеуге аса құлшынып отырған жоқ

– Ел экономикасын дамыту үшін жалпы ішкі өнімнің өсімі – қажетті әрі оң көрсеткіш. Алайда көрсеткіштің оң тұстары халықтың күнделікті табысынан да айқын көрінуі тиіс. Соңғы жылдары халық табысы 3,5 пайызға ғана өссе, инфляция деңгейі 10 пайызға дейін жеткен. Мұнда табыс пен шығын арасындағы алшақтықтың ұлғайып бара жатқаны байқалады.

Қазіргі 6 пайыздық ЖІӨ өсімінің артында нақты экономикалық ілгерілеуден гөрі, инфляциялық әсер басым сияқты. Бағаның шарықтауы – бұл өсімнің басты көзі болып тұр. Жағдайға алаңдаушылықты негізінен Ұлттық банк тарапынан байқап отырмыз. Ал, үкімет инфляцияны тежеуге аса құлшынып отырған жоқ. Бізге қазіргі уақытта экономикалық өсімге қарағанда, халықтың табысын, өмір сүру деңгейін арттыру маңызды. Менің ойымша, Үкіметтің алдындағы ең бір маңызды міндеттемеге инфляцияны төмендету, халықтың табысын арттыру, содан кейін қана, халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру туралы ақпарат таратуды жатқызар едім.