Ай сайынғы төлем аз, қарыз көп: Тұтынушылық несие экономикаға қалай әсер етеді?

Алматы, NEGE. Бүгінде тұтынушылық несие мен бөліп төлеу қызметі дүкендер мен онлайн сауданың маңызды бөлігіне айналды. Халықтың басым бөлігі керек-жарағын қазір сатып алып, кейін төлеуді (BNPL) жөн көреді. 

Ұлттық банктің 2025 жылдың тамыз айындағы бағалауы бойынша, шамамен 7,7 миллион қазақстандықтың банк алдында берешегі бар. Олардың жартысына жуығының басында төрт немесе одан көп несие болса, ал 26%-да тек бір несие рәсімделген. Сонымен қатар, жарты миллионнан астам адам қарызын уақытылы төлемейтін көрінеді. 

Ұлттық банк төрағасының орынбасары Виталий Тутушкиннің айтуынша, қарыз алушылардың 63%-ы (шамамен 4,9 миллион адам) бөліп төлеу қызметін пайдаланады.

Дегенмен, қаржылық емес ұйымдар арқылы берілетін «бөліп төлеулер» туралы нақты мәлімет жоқ. Бұған құрылыc компаниялары ұсынатын ипотекалық бағдарламалар кіреді. Аталмыш ұйымдар кредиттік бюроларға деректерін жібермейді, қаржы ұйымына жатпайтындықтан Ұлттық банкке де есеп бермейді.

Тутушкиннің айтуынша, ол да қарыз болып саналады, сондықтан бұл туралы ақпаратты жинау маңызды. Мысалы, құрылыс компаниясынан ипотекаға үй алған клиент банкке келеді. Оның несие тарихы банк үшін таза болып көрінеді, сондықтан ол тағы да несие алуды жалғастыра береді.

«Мен мұндай жағдайда табыстың қанша бөлігі қарыздарды өтеуге кететінін елестете алмаймын. Сондықтан жақында Ұлттық банктің төрағасы құрылыс саласы мен автонарықты зерттеу қажет екенін айтты. Біз бұл саланы реттемейміз, өйткені ол біздің құзыретімізге кірмейді. Бірақ нарық ашық болуы керек. Біз қанша несие берілгенін, қанша адам осы сегментке тартылғанын және қанша адамның қарызы бар екенін білуіміз қажет. Сол арқылы азаматтардың қазіргі қарыз жүктемесін нақты бағалауға мүмкіндік аламыз», – деді Тутушкин Kursiv Research өткізген дөңгелек үстелде.

Экономист Елдар Шамсутдиновтың айтуынша, бөліп төлеу асығыс қарыз алуға итермелейді.

«Бөліп төлеу сатып алудың нақты құнын сезінуге мүмкіндік бермейді. Сіз оны тегін алып жатқандай боласыз. Сол себепті сауданың 30-40%-ы ойланбастан жасалады. Адамдар қарыздың толық көлемін есептемей, тек ай сайынғы төлемді ғана көреді. Оны азсынып, тағы қарызға кіре береді. Сондықтан реттеушілер қарыз жүктемесінің коэффициентін үнемі жаңартып отыруы тиіс», – дейді Шамсутдинов.

Экономист Айдархан Құсайыновтың айтуынша, тұтынушылық несие экономикаға қауіп төндірмейді. Айтуынша, инфляция көбінесе азық-түлік бағасының өсуіне байланысты болады.

Қазақстанның қаржыгерлер қауымдастығының төрайымы Елена Бахмутованың да айтуынша, соңғы он жылда еліміздегі инфляцияға азық-түлік тауарлары көбірек әсер еткен. Азық-түлік тауарлары инфляцияның 45%-на, азық-түлік емес тауарлар 30%-на, ал қызмет көрсету саласы 25%-на тең.

Тұтынушылық несиенің көбеюі азық-түлік бағасының өсуіне айтарлықтай ықпал етіп отырған жоқ. Бағаның өсуіне импортқа тәуелділік, логистикалық шектеулер, бәсекенің жеткіліксіздігі және геосаяси факторлар әсер еткен.

«Егер тұтынушылық несиені қысқартуға шамадан тыс мән берсек, онда сауда және көтерме сауда қызметтеріне ұсыныс азаяды. Сол себепті негізгі жұмыспен қамту осы секторларға байланысты екенін түсінуіміз керек», – дейді сарапшы.

Ал, QazTech альянсының бас сарапшысы Александр Дауранов несие инфляцияға аса әсер етпейді дейді. Оның есептеуінше, тұтынушылық несиелердің өсуі инфляцияны тек 0,2–0,4 пайызға арттырады. Сонымен қатар, барлық тұтынушылық несиелердің 80%-ы тоғыз тауар тобында шоғырланған. Бұл телефондар мен гаджеттер, тұрмыстық техника, жиһаз, компьютерлер, автокөлік, киім мен аяқ киім сынды тауарлар.