«Жердің дәрігерлері» миллиардтаған адамның өмірін сақтап қала алады – Қытай сейсмологы Се Хуей
Жер сілкінісі – ең қатерлі табиғи апаттардың бірі. Қазір сейсмикалық белсенділік бүкіл әлем бойынша байқалады және қауіпті аймақтар ерекше назар мен дайындықты талап етеді. Осы процесте сейсмологтар басты рөл атқарып, қауіп-қатерді азайтуға бағытталған зерттеулер жүргізетіні белгілі. NEGE тілшісі сейсмологияға айтарлықтай үлес қосқан ғалымдардың бірі – Қытай профессоры Се Хуэймен сұхбаттасты.
Профессор Се Хуэй – Чунцин университеті Ғылым және технологиялар дамуы институты деканының орынбасары, ғылыми жетекші және Қытай Білім министрлігінің «Чанцзян жас ғалымы» сыйлығының лауреаты. Ол Чунцинде жоғары деңгейлі маман ретінде танылып, Шеффилд университетінің (Ұлыбритания) Архитектура мектебінде докторлық дәрежесін алған.
Соңғы жылдары ғалым Қытайдың Ұлттық негізгі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық бағдарламасы аясында жоба жетекшілігін атқарып, Қытайдың Ұлттық табиғи ғылымдар қоры (NSFC) тарапынан төрт грант алған және он провинциялық/министрлік деңгейдегі зерттеу бастамаларына жетекшілік еткен. Көптеген ғылыми мақала жариялап, халықаралық конференцияларда баяндамалар жасап, ағылшын тілінде екі монография жазған.
– Се Хуей мырза, қазір жер сілкінісін дәл болжау мүмкін бе?
– Жер сілкінісін дәл болжау өте қиын. Бұл – қазіргі ғылыми мәселелердің бірі. Жер сілкінісінің белгілері екі санатқа бөлінеді. Микроскопиялық белгілер: жер қабатының деформациясы, геомагниттік өрістегі өзгерістер және жер асты суларындағы химиялық құрамның өзгерістері.
Қазіргі болжау мүмкіндігі шектеулі. Машиналық оқыту мен ЖИ саласындағы жетістіктер жаңа бағыттарды ашады, бірақ жер сілкіністерінің күрделілігі мен кездейсоқтығы уақытын, орынын және магнитудасын дәл болжауға мүмкіндік бермейді. Дегенмен де қазіргі шаралар жер сілкінісі туралы ерте ескертуді, сейсмикалық төзімділікті және төтенше жүйелерді жақсартуға бағытталған.
– Зілзаланың алдын алу және салдарын азайтуда сейсмологияның рөлі қандай?
– Сейсмологияны «жерді ғылым арқылы диагностикалау» деп сипаттауға болады. Заманауи технологиялар мен ғылыми тәжірибелердің көмегімен сейсмология жер сілкіністерінің қауіп-қатерін азайтуға көмектеседі. Бұл саланың тиімділігін бірнеше негізгі бағытта атап көрсетуге болады.
Бірінші – ерте ескерту жүйесі. Мысалы, 2022 жылы Сычуань провинциясында болған Лудин жер сілкінісінде Қытайдың 18 000 сейсмикалық станциясы 10 секундтық ерте ескерту берді, бұл Чэнду қаласындағы инфрақұрылымға арналған төтенше протоколдарды іске қосып, құрбандардың санын азайтуға мүмкіндік берді.
Екінші – сейсмикалық тұрғыда мығым ғимараттарды жобалау, жаңа материалдар мен технологияларды қолдану. Мысалы, өте биік ғимараттарда сейсмикалық изоляторлар және вискозды демпферлер сияқты технологиялар қолдану жер сілкіністеріне төзімділігін арттырады.
Үшінші – мәдени мұраларды қорғау. Мысалы, Қытайдағы Могао үңгірлерінде 0,01 мм дәлдікпен орын ауыстыру сенсорлары орнатылған. 2021 жылы бұл жүйе үңгірлердің біріндегі фрескаларда жарықшақтардың пайда болу қаупін анықтап, күшейту жұмыстарын жүргізуге себеп болды. Сол сияқты, Самарқандтағы Регистан алаңындағы био-инспирленген демпферлер ХV ғасырдағы ғимараттардың сейсмикалық өнімділігін жақсартып, оларды M7 жер сілкініне төтеп беретіндей етті.
– Сейсмологтарды даярлау қауіпсіздікті арттыруға және жер сілкіністерінің салдарын азайтуға қалай әсер етеді?
– Сейсмологтарды даярлау – қауіпсіздіктің кепілі. Мықты мамандар жаңа мониторинг әдістерін, ертерек ескерту жүйелерін құруға және ғимараттардың мығымдығын арттыруға көмектеседі. Сондай-ақ халыққа білім беру және басқа елдермен тәжірибе алмасу тұрғысынан да олардың жұмысы маңызды. Бұл қоғамның тұрақтылығын арттырып, экономикалық шығындарды азайтуға ықпал етеді. Сейсмологтар – «жердің дәрігері», олар миллиардтаған адамның өмірін сақтап қала алады.
– Халықаралық ынтымақтастық қандай рөл атқарады?
– Ерте ескерту мен сейсмикалық қорғаныстағы жетістіктер көбіне шекаралар арқылы білім алмасуға және ынтымақтастық инновацияларға тәуелді. Оның ішінде трансшекаралық мониторинг желілері, деректердің өзара әрекеттесуі, техникалық стандарттарды сәйкестендіру, технологиялар трансфері және өңірлік ерте ескерту жүйелері бар. Қытай мұндай ынтымақтастыққа белсене қатысады.
Мысалы, Қытай-Қазақстан Илий алқабы мониторинг желісі 12 кең жолақты сейсмикалық станциямен миллисекунд деңгейінде деректерді алмасуды қамтамасыз етеді. 2024 жылы Алматыда болған 5,1 балдық жер сілкінісі кезінде жүйе 18 секундтық ерте ескерту жасады, бұл газ құбырларын автоматты түрде ажыратуға және қайталама апаттардың алдын алуға мүмкіндік берді. Қытай, Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстан деректермен алмасудың нақты уақыттағы платформасын құрды, бұл жер сілкінісінен кейінгі есеп беру уақытын 3 минуттан 30 секундқа дейін қысқартып, 20 миллион адамды қамтуға мүмкіндік берді.
«Цифрлық Жібек жолы» сейсмикалық ерте ескерту бұлтты платформасы сияқты бастамалар табиғи апаттардың алдын алуды жүзеге асырады. Біз Қазақстанда сейсмологиялық станциялар құрып, мониторинг және тәуекелдерді бағалау бойынша жұмыс істеп жатырмыз. Қытай мен Орталық Азия елдерінің ғылыми ынтымақтастығы мен Қытай-Қазақстан ғылыми бастамалары ерте ескерту жүйелерін жақсартуға және жер сілкіністерінің залалын азайтуға мүмкіндік береді.
– Жер сілкінісінің ықтималдығын қандай факторлар арттырады? Қауіп күшейді ме?
– Зардаптардың ауырлығы магнитудаға және эпицентрдің тереңдігіне байланысты. Жуырда Мьянмада болған зілзала эпицентрінің тереңдігі 10 шақырым, күші 7,9 балл болды. Ал зардаптары ғимараттардың сейсмикалық төзімділігі мен цунамиге, опырылулар мен өртке байланысты болады.
Жер сілкінісінің жиілігіне келетін болсақ, жаһандық сейсмикалық белсенділік табиғи циклдар аясында тұрақты болып қалады. Қазір «жойқын жер сілкінісі болады» деген шындыққа жанаспайтын ақпараттар көп. Жер сілкінісін дәл болжау ғылыми проблема болып қала береді. Бірақ бақылаудың дамуына байланысты ұсақ жер сілкіністері жиі анықталады, бұл жиіліктің артуы сияқты әсер қалдыруы мүмкін. Дегенмен жаһандық қауіптің артуы байқалмайды. Ғылыми қауымдастық ерте ескерту жүйелерін, сейсмикалық нормаларды және апаттарға дайындықты жетілдірудің маңыздылығын ескертіп, қысқа мерзімді тербелістерді қате түсінуден сақтануға кеңес береді.
