Түркияның саяси картасы қалай өзгеріп жатыр? – Түрік сарапшысының пікірі
Түркия әлі дүрлігіп тұр. Стамбұлдың әкімі Экрем Имамоғлы қамауға алынғалы бері елде наразылық тоқтаған жоқ. Бұл оқиға тек саяси маңызға ие ғана емес, сонымен қатар Түркиядағы демократиялық құндылық мәселесін де алдыңғы қатарға шығарды. Тіпті алдағы сайлаулардың нәтижесіне де әсер етуі мүмкін.
NEGE тілшісі түркиялық саясаттанушы, халықаралық сарапшы, Лондон Метрополитен университетінің оқытушысы Ахмет Ерди Өзтүрікпен тілдесіп, Стамбұл мэрінің қамалу себептерін және Режеп Ердоған билігінің наразылық акцияларына қатысты реакциясын сұрап білді.
Сарапшының пікірінше, Стамбул мэрі Экрем Имамоғлының тұтқындалуының негізгі себебі – президент Реджеп Ердоған саяси қарсыласын бейтараптандыруға тырысып жатыр. Алайда саяси бәсекелестіктен бөлек, қаржы мәселесі де болуы ықтимал. Бұл әрекеттер Стамбұл мэрін қаржылық заң бұзушылық пен бюджет тапшылығына ұрындыру бойынша айыптап, тұтатай оппозицияға көлеңке түсіруді көздейді және тұтқындаулар жалағасуы мүмкін.
«Имамоғлының қамалуын тек жергілікті саяси оқиға ретінде қарастыруға болмайды. Бұл – Ердоғанның оппозицияны әлсіретуге және оның экономикалық тәуелсіздігін тоқтатуға бағытталған кең ауқымды стратегиясының бір бөлігі. Түркияда муниципалитеттерде қаржылық ресурстар жинақталады, олар сайлау науқандарын ұйымдастыру үшін пайдаланылады және Ердоған бұл ресурстарды бақылаудың сайлаудағы нәтижені шешетінін жақсы түсінеді. Тұтқындаулардың түпкілікті мақсаты бар екені анық, бірақ қазіргі биліктің көздегені – оппозицияны әлсірету, бөлшектеу. Мұның нәтижесін оппозицияның алдағы уақыттағы әрекетінен көруге болады», – дейді Ахмет Өзтүрік.
Түркия бұған дейін де бірнеше мәрте дүрлігіп басылған. Айталық, 2013 жылы Гези саябағында түріктер жаппай наразылық ұйымдастырды. Сарапшының айтуынша, бүгінгі наразылықтың кешегіден өзгешелігі бар.
Бұл туралы сарапшы былай дейді: «Қазіргі наразылықтардың маңызы зор, бірақ бұл жолғысы 2013 жылғы Гези саябағындағы наразылықтардан бірнеше аспекті бойынша ерекшеленеді. Мысалы, қатысушылардың әлеуметтік құрамы мен қойған талаптары бойынша. Гези саябағына негізінен жастар, қалалықтар және орташа тап өкілдері жиналған болатын және көпшілігінің саяси тәжірибесі болған жоқ. Бұл наразылық орталықтан басқарылған жоқ, сондай-ақ қоғамның әртүрлі сегменттерін, оның ішінде экологиялық қозғалысты, секуляристерді, тіпті биліктен көңілі қалған кейбір консерваторларды да қамтыды. Бір сөзбен айтқанда, мұны Ердоғанның авторитарлық билігіне және шешім қабылдаудағы үстемдігіне қарсылық деуге болады.
Ал қазіргі наразылықтар экономикалық себептермен, саяси репрессиялармен тікелей байланысты. Мұнда тек дәстүрлі оппозициялық база ғана емес, сонымен қатар жұмысшылар, муниципалитет қызметкерлері және мемлекеттік саясаттың тікелей қысымына ұшыраған қоғамның басқа да сегменттері кіреді».
Бүгінгі шеру мен 2013 жылғы наразылықтардың тағы бір айырмашылығы бар. Ол – ортақ мақсаттың болмауы. Сол себепті де қазіргі шерулер ауқымы жағынан шектеулі болуы мүмкін. Сондай-ақ биліктің реакциясы да шешуші рөл атқарады. Егер билік 2013 жылғыдай қатал репрессиялар жасаса, шерушілер радикалдандыруы мүмкін, ал жұмсақ жауап қатса, шерудің ауқымы азаюы ғажап емес.
Сарапшының пікірінше, биліктің жауабы белгілі: репрессия, түрлі қысым, БАҚ-қа бақылау орнату, тағысын тағылар. Билік қоғамдық наразылықтың түпкі себебін анықтаудың орнына шерушілерді «тұрақтылыққа қауіп төндірушілер» ретінде көрсетіп, оларды «шетелдік ойыншылардың немесе террористік ұйымдардың ықпалына ұшыраған» деп айыптады. Екіншіден, Ердоғанның саяси жүйесі барған сайын қатаңданып, билік тұтастай орталықтандырылды. Бұл да мемлекетті демократиялық тұрғыда ілгері жылжытуға кедергі келдітеді.
«Митингтер мен экономикалық түйткілдер Ердоған мен оның «Әділет және даму» партиясының рейтингін теріс әсер етуі мүмкін», – дейді Ахмет Өзтүрік. Партияның электоралдық базасы негізінен консервативті, ұлттық және исламдық сайлаушылардан құралғандықтан олар экономикалық қиындықтар мен наразылықтарға қарамастан партияға адал болып қала беруі мүмкін. Сондықтан рейтингтердің төмендеуіне қарамастан Ердоған билігін сақтап қалуға мүмкіндігі бар. Ол үшін түрлі саяси маневрлер жасап, партиялық одақтар құруы керек.
Бұл туралы сарапшының ойы мынадай: «Қазіргі уақытта Ердоғанның көптің көңілінен шығу мүмкіндігі төмендеу көрінеді. Бірақ түрік саясатында қоғамдық қолдау ғана маңызды емес, сондай-ақ элитамен келіссөздер жүргізу, стратегиялық альянстар құру да маңызды. Бұл тұрғыда Ердоғанның тәжірибесі мол».
Батыс пен халықаралық ұйымдардың Түркиядағы саяси оқиғаларға көзқарасы қандай? Бұл туралы сарапшы былай дейді: «Ердоған өзін Батыстың алдында пайдалы ойыншы ретінде көрсете білді. НАТО-дағы рөлі, Еуропа мен Таяу Шығыс аралығындағы стратегиялық орналасуы, сондай-ақ Ресей мен Батыс арасында келіссөздер жүргізу қабілеті оны ешкім алмастыра алмайтын тұлғаға айналдырды. Адам құқықтарының бұзылуы мен түрлі қысымдарға қарамастан, Батыс елдері Түркияны тұрақты серіктес санайды. Қырғи-қабақтық оларға да қажет емес. Еуроодақтың өзі ішкі фрагментациямен, миграциялық дағдарыстармен және экономикалық қиындықтармен бетпе-бет келіп отырғандықтан, тағы бір ірі геосаяси түйткіл туындағанан қаламайды.
Айталық, АҚШ Түркияны, әсіресе, Украинадағы соғыс пен НАТО-ның кеңеюі тұрғысынан алғанда Таяу Шығыста және Қара теңізде қауіпсіздікті қамтамасыз ете алатын маңызды ойыншы ретінде қарастырады. Соның нәтижесінде Ердоғанның іс-әрекетін символдық түрде айыптауы мүмкін, бірақ санкциялар салу немесе дипломатиялық оқшаулауға бара қоймайды».
Түркия мен Еуроодақ бір-біріне тәуелді. НАТО-дағы рөлі, миграциялық бағыттағы ықпалы және Еуропа мен Таяу Шығысқа, сондай-ақ Ресейге ықпалы Түркияны қауіпсіздік саласындағы маңызды ойыншыға айналдырды. Еуроодақ Ресейден қауіптенетіндіктен Анкармен қарым-қатынасты үзуге бара қоймайды. Сондай-ақ экономикалық тұрғыдан да Түркия Еуроодақтың ең ірі сауда серіктесі болып қала береді. Өйткені саяси шиеленіске қарамастан, екі тарапқа да экономикалық өзара әрекеттесу пайда әкеледі.
Түркиядағы демократияның жағдайы нешік? Бұл тұрғыда сарапшының пікірі мынадай: «Соңғы жылдары Түркия дәстүрлі демократиялық нормалардан айтарлықтай алыстап кетті. Егер шерулер кең ауқымды саяси қозғалысқа ұласса ғана оң өзгерістер болуы мүмкін. Алайда әзірше бұл мүмкін емес, өйткені Ердоған барлық негізгі институттарды уысында ұстап отыр».
Сарапшының пайымдауынша, ең ықтимал сценарий – Ердоған билігін сақтап қалады. Ол үшін күштік механизмдерді қолдануы мүмкін. Бірақ бұл шерулердің ешқандай әсері болмайды дегенді білдірмейді. Уақыт өте келе үдеп бара жатқан наразылықтар биліктің өз ішіндегі бөліністерді тереңдетіп, саяси тұрғыда қайта құруларға ынталандыруы мүмкін. Егер экономикалық жағдай бұдан әрі нашарласа, Ердоған концессия жасауға мәжбүр болады.
