«Хомай» ма, «Ұмай» ма? Башқұрт қызының әніне әсіредіншілдер НЕГЕ өре түрегелді?
Соңғы кезде кез келген дүниеден діни астар іздеу дағдыға айналғандай. Сөзімізге дәлел – үш-төрт күнде ғаламтор кеңістігін дүр сілкіндіріп, аз уақытта миллиондаған қаралым жинаған башқұрттың «Ay Yola» тобының «Хомай» атты әні. Әнді өнер тұрғысынан бағалау былай тұрсын, кейбір әсіредіншілдер өзіне қарай тартқылап әуре.
Әсіресе, әлеуметтік желідегі кейбір жазбалар мен пікірлерге қарағанда, «өзін тәңіршіл санайтындар бір жасап қалған-мыс». Ал топтың өнерін салқынқанды бағалағандар «Бауырлас ұлттың әні мен әншісіне ауыздарының суы құрып, талантына тамсанып жатқандарды түсінбедім. Осы ән мен әншіні он, жүз орап алатын таланттар мен әндер көп қой, қазақтан асқан талантты ұлт жоқ» деген пікірін жазыпты.
Шын мәнінде, «Ay Yola» тобы дәл осындай ерекше құрмет пен қошеметті, әсіресе, Қазақстаннан сезінген сияқты. Олар қолдау білдерген қазақ халқына алғыс та айтып, қазақ күйін тартып берді.
NEGE тілшісі бәзбіреулердің әннің сөзі мен әуенінен, оны орындау стилінен діни астар іздеп жатқандар туралы мамандардан пікір сұрады.
Мұхиддин ИСАҰЛЫ, дінтанушы:
Тұраншылдық рух оянып келгендей қуанғандар көп
– Бұл әнді жұрттың бәрі жапа-тармағай бөлісіп жатқан соң, тыңдадым. Аты – «Хомай» деп аталғанмен, оны «Ұмай ана» деп қазақшалап алғандар көп екен. «Бізді Ұмай ананың әруағы қолдады» деген сияқты пікірді де көзім шалды.
Біріншіден, бұл әннен ешқандай тәңіршілдікті насихаттаған дүние байқамадым. Әрі кетсе Ұмай ананы айтқан болуы мүмкін. Бірақ «Ана» сөзін уикипедияда «Тәңір», яғни Құдайдың атауы деп жазған.
Негізінде түркілердің түсінік-пайымында олай емес. Өйткені, Моңғолиядағы Тоныкөк жазуларында сөздің бісмілләсін «Тәңір, тек Тәңір...» деп бастаған. Яғни, «Тәңір – жалғыз Құдай» деген. Тәңір деген сөздің өзі – «таң» мен «іңірдің» құдайы деген немесе «таң» – жарықты сүйетін періштелердің, ал «іңір» – қараңғылықты мансұқ ететін періштелердің мекені. Ақ пен қараның немесе күн мен түннің Құдайы екенін білдірсе, Орхон Енисей жазуында да «Ұмай ана – текті ұрпақ» деп жазылған дейді ғалымдар. Ендеше одан тәңіршілдік мән-мағына іздеп керек емес.
Кезінде тәңіршілдер Көк тәңірі, Көкбөрі, Көктүрік яғни көкті ұстаған Құдай деп білген. Түркілерде киелілік, әруақтың аян беруі деген тәмсіл бар. Бұл – табиғи нәрсе. Оны арабшылдар, салафиттер «Аллаға серік қосу» деп санайды. Қазіргі исламда бар түсінік бұрынғы түркілерде де болған.
Тәңір деген түсінік сонау Нұх пайғамбардан бері жалғасып келеді. Ежелгі сақтардан қалған балбалтастарға үңілсек, бірінде құс, бірінде бұғыны кие тұтқаны байқалады. Ал «Ұмай ана – Тәңір» деп жүргендер батыс шығыстанушыларының, орыстардың желеу етіп, әдейі бұрмалағаны. Былай қарағанда, өзін «тәңіршіл» һәм «тәңірсіз» деп санайтындар тарихын, дүниетанымын жоққа шығарған салафизмге қарсы тұрамын деп, ғасырлар бойы ата-бабасы ұстанған ислам дініне де қарсы шығып кетті.
Тәңірге табынған түркілік түсінікті бұрмалап, пұтқа табынушы етіп көрсетуі немесе қолдан дін жасауы – дұрыс емес. Бұл түбінде тарихты бұрмалаушылыққа алып келеді. Ал әннің танымал болып шыға келуі – киімі, қолдарындағы аспабы, билегені – бұрынғы түркі ата-бабасы, тұраншылдық рух оянып келгендей қуанғандар көп. Яғни, көрші елдің империялық астамшылдығынан әбден жалыққан, бүгінде Тұран идеясы аясына топтасуды мансұқ еткен, тілі ұқсас, ділі мен діні бар түркітілдес халықтар Тоныкөк, Орхон Енисей жазуын қайтадан тірілтетін болса, көп дүниеге қол жеткізе алады. Бірақ бұл арабшылдарға ұнамауы мүмкін.
Мұхан ИСАХАН, теолог:
Өзін «тәңіршіл» деп санайтындардың көбі оның не екенін түсінбейді
– Біріншіден, бұл әнге исламшыл топтардың өре түрегеліп, қарсы келуінің себебі бар. Жеті-сегіз жылдың көлемі болды, елімізде қоғамдық ортада, ғылыми кеңістікте, әлеуметтік желіде тәңіршілдік белең алып барады. Оған қатысты зерттеу жұмысын да жүргізіп, монография да жаздық.
Тәңіршілдік – қолдан жасалған жоба. Қазақстандағы исламдану процесі, әсіресе, Сириядағы соғыс өршіген тұста мемлекеттің бақылауынан шығып кетті. Ал бір жағынан мемлекет исламданудың динамикасын бәсеңдету үшін осындай жобаларды қолға алған сияқты. Өйткені, өзін «тәңіршіл» деп санайтындардың, әлеуметтік желіде отырған боттардың көбі тәңіршілдіктің не екенін түсінбейді. Әрине, бірлі-жарым соған ерекше махаббатын арнап, зерттеп жүргендер жоқ емес, бар. Бірақ басым көпшілігі терең білмейді.
«Хомай» әні әуенінің ырғағында, кейбір эпизодында бақсының әрекеті, ритмі кездеседі. Екіншіден, Қазақстан қоғамының қызығушылық тудырғаны түркілік рухты оятатын элемент бар. Бұл әннен діни астар іздемей, өнер ретінде қараса, жөн болар еді. Бар болғаны башқұрттың «Орал батыр» атты дастанындағы шумақтарды негізге алып, әнмен әрлеп шығарған ғой.
Үшіншіден, тәңір сенімінде «Ұмай ана», «Ұмай ене» деген түсінік бар. Біздің қоғам соны айтып тұр деп ойлады. Жалпы, Хомайға қатысты әртүрлі түсінік бар. Оны «Бақыт құсы», «Самұрық құсы» деп те айтады. Бұл – миф. Біздің ғана емес, көп елдің сөздік қорында «Бақ құсы» немесе «Бақыт құсы» деген бар. Ежелгі билеушілер де «Басыма бақыт құсы қонды. Содан кейін де ел билеп отырмын» деген мифтік түсінікке сенген. Ал Ұмайға келсек, тәңір сенімінде әйелдер оны өмірге сәби әкелерде көмектесетін періште деп есептейді.
Қазақ халқы исламды ұстанғанына пәлен ғасыр өтсе де, бұрынғы түркілердің құндылығын тәрк еткен жоқ. Бұл мұсылманшылықтың номадтық үлгісі – синкретизм, яғни бұрынғы түркілік құндылық пен исламның сәтті, шебер қиюласуы. Біз Әбу-Ханифа мәзһабын ұстанып, дін талабын шариғат бойынша орындасақ та, оның фиқһтық үкімдері, яғни қоғамдық қатынасты реттеу, отбасылық құндылық, қылмыстық жаза ережелері әрқилы болып келеді. Фиқһ – дінге негізделгенмен, фуқаһалар уақыт пен кеңістіктің алғышарттары мен сұранысына қарай ережелерді өздері жасайды.
Сондықтан көпті елең еткізген әнге өнер ретінде қарап, сәтті шыққан туынды деп бағалауға болады. Ал әсіреисламшылдардың, кейбір тәңіршілердің қол шапалақтап, дабыраға айналдыруы – келте ойдың көрінісі.
Жамбыл АРТЫҚБАЕВ, этнолог-тарихшы:
Хумаюн – бақытты, текті, бекзат деген мағынадағы сөз
– Екі-үш күн болды Youtube арнасына қарасам, башқұрттың «Хомай» әні хит болып жатыр екен. Қазақ жастары жаны қалмай қолдап жатқан сияқты. Өңделуі, костюмдері, ұлттық музыка аспаптары жап-жақсы, менің ойымша, мына ауыр заманда орыстың бұғауында, орыс-украин соғысының өтінде жүрген башқұрттың тәуелсіз рухын көтеретін сияқты. Ән мазмұны башқұрттың «Орал батыр» эпикалық жырына негізделген екен.
Башқұрт интерпретациясында «Хомай» – Бақ құсы, анасы – Құяш (Күн), атасы – Самырау.
«Орал батыр» – көне заманның әфсаналық түсініктерін бойына көп жинаған жыр, бұл жағынан қалмақтың «Жаңғарына» жақын-ау деймін. Осы жағынан бұл эпикалық жырларды сақ-скиф (скуз) және оған дейінгі кезеңдерді қайта қалпына келтіру үшін дерек есебінде пайдалану керек-ау деп ойладым.
Екіншіден, біздің қазақта «Құмай» – күннің нұрынан жаратылды деген жоқ сияқты. Менің бала кезімде Құмайды басқаша түсіндіруші еді. Әкем «итала қаз деген қаз болады, 12 жұмыртқа тауып басады, соның біреуінен Құмай тазы шығады» дейтін. Мен кейін итала қазды көрдім, Ертістің оң жағасында Маралды аталатын емдік қасиеті ғажап, тұзды көл бар. Маралды көлін жағалай тұщы сулы, асты балшық қақтар кездеседі, маусым соңында суы ыстық болады. Сол қақтардың бірінен соңынан 12 балапанын ерткен итала қазды көрдім. Қаз бен үйректің арасындағы құс, оның неге Құмайға қатысты ерекше қасиетке ие болғанын білмеймін.
Үшіншіден, оңтүстік-шығыс таулы өңірде Құмай деп жыртқыш құсты айтады. Өз көзіммен көрген жоқпын, бірақ сақ-скиф-скуз аң бейнелі өнерінде гри-грифон дегенге келеді. Құмай-гриф – менің түсінігімше өз бетімен аңшылық қылмайды, көбінесе өлексе жейді. Оның неге қасиетті құс болып сақ-скиф-скуз бейнелеу өнеріне кіріп кеткенін түсінбеймін.
Есімізге атақты Бабыр мырза мен оның ұлы Хумаюн түседі. Хумаюн – бақытты, текті, бекзат деген мағынадағы сөз. Оның Құмайға қатысы бар ма? Бұл жерде тағы да ариан-тұран мәселесіне ораламыз. «Құмай, Һомай, Хумаюн» – парсы тілі деп жүр, бұл қате пікір. Бұл сөздер Иран мен Тұранның іргесі ажырамай тұрған кезде, біздің ортақ тілімізден қалған жұрнақ.
Еңлік АҚДӘУЛЕТ, шығыстанушы:
Қазақ қоғамы діни араздыққа қарай бет алғандай
– Желіде башқұрт эпосының негізінде жазылған «Хомай» әні вирустай тарап кетті. Башқұрт тобының бейнеролигін қызу талқылау, тіпті, дау тудырды. Мұның бір емес, бірнеше себебі бар.
Біріншіден, біздің қоғамда болған әсіредіншілдік. Байқасаңыз, кейінгі кезде әлеуметтік желіде өзін «тәңіршілер» деп атайтын топ пайда болды. Олар өзін ислам дінін ұстанатындарға қарсы қояды. Олардың ар жағында мықты қолдау тұр. Өзін хақ мұсылман санайтын да әсіредіншіл топ бар. Осы екі топтың арасындағы даудың, даудың емес, «соғыстың» басталғаны қашан.
«Айоланың» әні тура Наурыз мейрамына қарсы шықты. Оны көрген «тәңіршілер» атойлап, сүйінші сұрап, бейнебаянды бөлісе бастады. Бөлісіп қана қоймай, «арабқұлдарды» табалап, провокациялық жазбалар қалдырды. «Хомай» тек тәңіршілерге ғана ұнап, тек солар ғана бөлісті демеймін. Бұл ән түркі халықтарының біразын сүйсінтті, менің де жүрегіме жылы тиді.
Айтпағым, кейінгі кезде біздің қоғамда радикал діни ағымдардың кесірінен исламофобия етек жайып барады. Қазақ қоғамы діни араздыққа қарай бет алғандай. Әлеуметтік желіні қазір қоғамның айнасы деуге болады. Ал желіде дін тақырыбындағы даулар, діни араздық, дінге, дін өкілдеріне тіл тигізу секілді дүниелер көбейді.
«Айоланың» бейнебаяны бүкіл түркі дүниесін дүр сілкіндіріп, түбі бір түркі рухын оятты. Башқұрттың еркіндікке толы сарынын қазақтар, қырғыздар, әзірбайжандар, сахалар, қалмақтар, түріктер, татарлар іліп әкетті.
