Инфляциямен күрес. Базалық ставка және ақша-несие саясаты қалай жұмыс істеуде?

Сыртқы және ішкі жаңа күйзелістер болмаған жағдайда 2024 жылы инфляция әлі де таргеттелетін дәлізден тыс болады, бұл ретте оның жоғарғы шекарасына қарай баяулауы болжануда. Бұл туралы, Ұлттық Банк өзінің ақша-несие саясаты туралы тоқсандық шолуында жазады.

• Тақырыпқа орай: Қазақстан – жаңа, ставка – ескі. Ұлттық Банк НЕГЕ базалық ставканы сол күйі қалдырды?

Қазіргі уақытта геосаяси дағдарыс инфляциялық процестердің қалыптасуына және әлемдегі экономикалық белсенділікке әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып қалып отыр. Басталғанына үш айдан астам уақыт өткен Украинадағы оқиғалардың салдары пандемия кезінде басталған әлемдегі логистикалық және өндірістік тізбектердің проблемаларын ушықтыра түсті. Ресейге салынған санкциялардың салдарынан ұсыныс тапшылығының күтулері аясында энергия ресурстары бағасының үдеп өсуі жалғасты. Мысалы, Брент маркалы мұнайдың бағасы бір барель үшін қаңтардағы 86,5 АҚШ долларынан сәуірде 104,6 АҚШ долларына дейін өсті (өсім 20,9%). Әлемде азық-түлік бағасының айтарлықтай өсуі сақталып отыр. Ағымдағы жылғы ақпан-сәуірде азық-түлік бағасының индексі 16,9%-ға өсті.

Энергия ресурстарының жоғары бағасы, азық-түлік бағасының өсуі, сондай-ақ жеткізілімдер жағдайының нашарлауы әлемде және Қазақстанның сауда әріптес елдеріндегі проинфляциялық жағдайдың өсуіне ықпал етті. Еуропалық Одақтағы инфляция 2022 жылғы сәуірде рекордтық деңгейде сақталып, 8,1%-ға дейін жеделдеді. Ресейде инфляцияның апталық көрсеткіштерінің бәсеңдеуіне қарамастан, жылдық инфляция әлі де жоғары деңгейде тұр (ағымдағы жылғы сәуірде 17,8%). Логистикалық тізбектердің күрделенуі салдарынан өнім қорының қысқаруына және импорттық тауарлар бағасының өсуіне байланысты Ресейде инфляциялық процестердің қысқа мерзімді жеделдеу тәуекелі сақталып отыр. Қытайда логистикадағы іркілістердің артуына және азық-түлік өнімдеріне бағаның өсуіне байланысты инфляция ағымдағы жылғы наурызда 1,5%-дан сәуірде 2,1%-ға дейін жеделдеді. Инфляцияның жоғарылауы жағдайында дамыған экономикалардың орталық банктері не риториканы күшейтеді, не пайыздық мөлшерлемелерді көтереді. Өз кезегінде, Федералды резерв жүйесі базалық мөлшерлемесінің өсуі дамушы елдерден капиталдың одан әрі кетуіне әкелуі мүмкін, бұл олардың айырбастау бағамдарының динамикасына және кейіннен инфляцияға әсер етеді. Мұнай өнімдерінің жоғары бағасы, инфляцияның жоғарылауы және жеткізілімдегі іркілістер әлемдегі экономикалық белсенділікке тежеуші ықпал ететін болады.

• Тақырыпқа орай: Орталық Азия және Қазақстан: тауар айналымын 15 миллиард долларға жеткізу қаншалықты мүмкін?

Халықаралық валюта қоры болжамдары бойынша алдағы перспективада әлемдік экономика бұрын болжағанға қарағанда әлдеқайда әлсіз қарқынмен дамитын болады. 2022-2023 жылдары әлемдік экономика 3,6%-ға өседі деп күтілуде. Ресейде құрылымдық қайта құру нәтижесінде биылғы жылы экономика 8-ден 12%-ға дейін қысқаруы мүмкін, бұл 1994 жылдан бергі ең күрт құлдырау болып табылады. 2022 жылғы бірінші тоқсанның жоғары базасына байланысты Ресей экономикасы 2023 жылдың қорытындысы бойынша да қысқарады. Қазіргі уақытқа дейін сыртқы сектордағы жағдайдың нашарлауы Қазақстандағы экономикалық белсенділікке айтарлықтай әсер еткен жоқ. Қаңтар-сәуірдің қорытындысы бойынша ЖІӨ өсімі 4,4% құрады. Экономикалық өсудің 4%-дан жоғары сақталуына мұнай мен металдардың жоғары бағасы, жоғары инфляциялық күтулер аясында тұтынушылық сұраныстың, халықтың нақты кірістерінің өсуі (ағымдағы жылғы бірінші тоқсанда 7,7%), карантиндік шектеулер мен кредиттік импульстің алып тасталуы ықпал етеді. Мәселен, банктердің тұтыну портфелінің кеңеюі жалғасуда және ағымдағы жылғы сәуірдің қорытындысы бойынша жылдық көрсеткіште өсім 35,6% құрады. Халықтың инвестициялық белсенділігі ипотекалық кредиттермен қамтылып отыр, оның ағымдағы жылғы сәуірде өсімі 49,8% құрады. Сонымен қатар, Ұлттық Банктің бағасы бойынша, сауда әріптес елдердегі экономикалық белсенділіктің баяулауы, мұнай бағасының сценарийлік төмендеуі, сондай-ақ өндірістік және логистикалық тізбектердегі іркілістердің салдарынан Қазақстан экономикасының өсуі 2022 жылдың соңына дейін 3-4%-ға дейін біршама бәсеңдейді.

2023 жылы мұнай өндіру мен экспорттау көлемінің ұлғаюы, сондай-ақ белгісіздіктің жалпы деңгейінің төмендеуі аясында экономиканың өсуі 3,5-4,5% дейін жеделдейді. Экономикалық белсенділіктің шектеулі ықпалына қарамастан, геосаяси дағдарыс Қазақстандағы инфляциялық процестерге едәуір дәрежеде әсер етті. Мәселен, жылдық инфляция ағымдағы жылғы қаңтарда 8,5%-дан сәуірде 13,2%-ға дейін өсті. Сыртқы инфляциялық күтілмеген өзгеріске жекелеген азық-түлік нарықтарындағы ішкі шешілмеген проблемалар үстінен қоса қосылды. Сөйтіп, өткен жылдың аяғына қарай өсу баяулағаннан кейін әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасы өсудің айтарлықтай жылдамдығын көрсетті. Жыл басынан бастап 24 мамырға дейін әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары 15,6%-ға қымбаттады, бұл ретте өткен жылдың сәйкес кезеңінде баға өсімі небәрі 5,9%-ды құрады.

• Тақырыпқа орай: Клод Монике: Еуропа Қазақстан үшін күресуі тиіс

Инфляцияны одан әрі жоғары деңгейде сақтауға ықпал ететін факторлардың ішінде фискалдық саясатты атап өту қажет. 2022 жылы фискалдық саясат фискалдық тәртіптің әлсіздігі аясында проциклдік сипатқа ие болады. Мәселен, жоғары инфляциялық қысымға, мұнайдың жоғары бағасы мен ЖІӨ-нің ұзақ мерзімді деңгейден жоғары өсуіне қарамастан, бюджетті нақтылау кезінде 2022 жылға арналған бюджет шығыстарының айтарлықтай және күрт қайта қаралуы орын алды. Тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің сұраныс пен ұсыныс теңгеріміне және тиісінше инфляцияға ықпал ететін тағы бір фактор - инфляциялық күтулердің жоғарылауы. Маркер тауарларға бағаның айтарлықтай өсуі және айырбастау бағамының әлсіреуі аясында олар айтарлықтай өсті. Осылайша, бір жылға күтілетін күтілетін инфляцияны сандық бағасы мамырда 11,7%-ға дейін өсті. 2022 жылдың аяғына дейін өнімнің импорттық жеткізілімдерін қайта құру, инфляциялық елеулі сыртқы қысым, азық-түлікке әлемдік жоғары баға, сондай-ақ оң фискалдық импульс аясында инфляцияның 13-15% жоғары ауқымда қалыптасуы күтілуде. 2022 жылғы жоғары база есебінен кету және сыртқы инфляциялық қысымның біртіндеп төмендеуі жағдайында 2023 жылы оның 7,5-9,5%-ға дейін баяулауы күтілуде. Сыртқы және ішкі жаңа күйзелістер болмаған жағдайда 2024 жылы инфляция әлі де таргеттелетін дәлізден тыс болады, бұл ретте оның жоғарғы шекарасына қарай баяулауы болжануда.

Ұлттық Банк макроэкономикалық ахуалдың даму перспективаларын қалай көріп отыр?

Ұлттық Банк болжамының келесі алғышарттары бар. Соңғы уақытта арта түскен және іске асырылған геосаяси тәуекелдер шикізат пен тауарлар бағасының тез өсуіне себепші болды және елдерде жеткізілімдер тізбегімен және инфляциялық жағдайдың көтерілуімен байланысты проблемаларды ушықтырды. Аталған факторлардың қысымымен таяу перспективада әлемдік экономика бұрын болжанғанға қарағанда әлсіз қарқынмен дамиды деп күтілуде. Халықаралық валюта қоры бағалауы бойынша 2022-2023 жылдары әлемдік экономика 3,6%-ға  ұлғаяды. Үздік экономикалардың, соның ішінде Ұлыбритания, АҚШ, Қытай, Франция, Италия экономикаларының өсу қарқыны 2021 жылға қарағанда екі есеге жуық төмен болады. Қытайдан басқа Азия елдерінің тобында, экономикалық өсім бойынша болжамдар неғұрлым жағымды болып көрінеді. Ресей бойынша биылғы жылы экономиканың төмендеуі 8%-дан 12%-ға дейін болуы мүмкін, бұл 1994 жылдан бергі ең күрт құлдырау болып табылады. Әлемдік экономиканың неғұрлым пессимистік сценарий бойынша даму тәуекелдері жоғары болып табылады, бұл Украинадағы оқиғалардың ұзақтығының белгісіздігіне және көптеген елдердегі жоғары инфляцияға, ірі орталық банктердің неғұрлым қатаң саясатына нарықтардың ықтимал теріс реакциясына және Қытай мен басқа елдерде коронавирустың қайта өршуінің пайда болуына байланысты. ЕО экономикасы бойынша 2022-2023 жылдарға арналған өсу перспективалары төмендеу жағына қарай қайта қаралуда.

Фото: dw.com

Басты түсіндіруші факторлардың бірі – Ресейге энергетикалық тәуелділік және шикізат тауарларының жоғары бағасы болып табылады. Бұл факторлар, бір жағынан, өнеркәсіп пен инвестициялардың өсуін шектейді, ал екінші жағынан, инфляцияны жоғары деңгейде ұстайды. Қосымша тежеуші ықпал экономикалық белсенділіктің бұрын болжанғанға қарағанда күтілетін анағұрлым күшті бәсеңдеуіне байланысты ірі сауда әріптестері - АҚШ пен Қытай тарапынан сұраныстың әлсіздігінен бола туындайды. ЕО экономикасының өсуіне жоғары тұтынушылық белсенділік пен Шығыс Еуропадан халықтың ағыны қолдау көрсетуді жалғастырады деп күтілуде. Еңбек нарығындағы ахуалдың болжамды жақсаруы да оң ықпал ететін болады. Қалпына келтіруге ЕО-ның жасыл экономикаға (RePowerEU) көшу жөніндегі іс-қимылы қосымша түрткі болады. Consensus Ecs болжамы бойынша, ағымдағы жылы ЕО экономикасының өсу қарқыны 2,8% құрайды. 2023 жылы экономиканың өсуі 2,3% құрайды және әлеуетті мәндерге жақын болады деп күтілуде.

Болжамды аумақта Қытай экономикасының өсу қарқыны пандемияға дейінгі деңгейден төмен болып қалады. Өсу, ең алдымен, жүргізіліп отырған COVID-19-ға нөлдік төзімділік саясатының нәтижесінде бәсеңдейді. Сондай-ақ әлемдегі геосаяси ахуалдың шиеленісуі және бағаның барлық жерде жаппай өсуі сыртқы сұранысқа кері әсерін тигізеді деп күтілуде, бұл түптеп келгенде экспорттың өсуін тежейді. Карантинді қайта енгізуді және тиісінше, еңбек нарығындағы жағдайлардың нашарлауы мен табыстың төмендеуі ықтималдығы салдарынан 2022 жылғы наурыз-сәуірде айтарлықтай төмендеген тұтынушылық белсенділікті қалпына келтіру, мүмкін, сылбыр болып қалуы мүмкін. Екінші жағынан, күтілетін салықтық жеңілдіктер мен ынталандырушы ақша-кредит саясаты инвестициялардың өсуіне, кредиттерге сұранысқа және тұтастай алғанда елдің экономикалық көрсеткіштеріне оң әсер етуі тиіс. Экономиканың әлсіз даму тәуекелдері жылжымайтын мүлік секторындағы берешектің жоғары деңгейімен, әлемдегі геосаяси оқиғалардың шиеленісуі аясында дамушы нарықтардан капиталдың одан әрі кетуімен, сондай-ақ Батыс тарапынан қайталама санкциялардың енгізу ықтималдығымен тығыз байланысты.

Базалық стака бойынша шешімдер қалай шығарылады?

Базалық мөлшерлеме бойынша шешімдер 2022 жылғы сәуірде Ұлттық Банк геосаяси тәуекелдер іске асырылуы, әлемде, сондай-ақ Қазақстанның сауда әріптес елдерінде баға өсуі және олардың ішкі бағаларға ауысуы аясында инфляциялық қысымның өсуі жағдайында монетарлық саясат жүргізуді жалғастырды. Елеулі проинфляциялық қысым қатарынан үшін жыл жалғасып отырған оң фискалдық импульс жағынан да сақталды. Аталған факторларды ескере отырып, 26 сәуірден бастап базалық мөлшерлеме 14% -ға дейін 0,5 п.т. көтерілді. Шешім инфляция 2022 жылғы ақпандағы 8,7%-дан 2022 жылғы наурызда 12%- ға дейін жеделдеуі аясында қабылданды.

• Тақырыпқа орай: Айтылған сөз – атылған оқ. Үкімет НЕГЕ 550 миллиард теңгені санап беруге мәжбүр?

Бағаның өсуі барлық құрамдас бөліктер бойынша және тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің кең ауқымы бойынша байқалды. Базалық инфляцияның айтарлықтай көтерілуі, өз кезегінде, проинфляциялық процестердің тұрақты сипатын көрсетті. 2022 жылдың маусым айында базалық мөлшерлеме 14% деңгейінде сақтылды. Шешім инфляциялық процестердің біршама баяулауы аясында және Ұлттық Банктің одан әрі дамыту жөніндегі елдегі экономика және инфляция жаңартылған болжамдарға негізделген. Наурыздағы күрт өсуден кейін айлық инфляция (3,7%) ағымдағы жылдың сәуір және мамыр айларында баяулау сәйкесінше 2% және 1,4% баяулады. Алайда инфляцияның баяулау үрдісі әлі де тұрақты емес, бірақ оның жылдық мәні әлі де жоғары деңгейде. Сонымен, жылдық инфляция өсу нәтижесінде 14% - ға жетті.

Ақша ұсынысы

Ақша ұсынысының өсуі баяулауда. Экономикаға қойылатын талаптарды қоспағанда, есепті кезеңде барлық құрамдас бөліктердің ақша массасының өсуіне қосқан үлесі теріс аймақта болды. Ақша мультипликаторы 2020 жылдың басынан бері ең жоғары деңгейіне жетіп, көтерілуде. Экономикадағы ақша массасы жыл басынан бері 1,1 трлн теңгеге (3,7%) төмендеп, сәуірде 29,0 трлн теңгені құрады. Ақша массасының өсу қарқыны жылдық мәнде бір мәндік мәнге дейін төмендеп, 2022 жылғы сәуірде 7,9%-ды құрады. Халық пен бизнесті кредиттеу ақша массасының өсуіне оң үлес қосты. Ақша массасының өсу қарқынының баяулауы үлесі көбінесе 2022 жылғы сәуірде теріс аймаққа өткен таза сыртқы активтердің төмендеуінен орын алды. Ақша базасының өсу қарқыны жылдық мәнде алтынвалюта резервтерінің төмендеуінен, үкіметтің Ұлттық Банктегі қаражаты өсуінен 2022 жылғы ақпандағы 12,5%-дан сәуірде 0,9%-ға дейін баяулады. Ақша массасының төмендеуімен салыстырғанда ақша базасының неғұрлым қысқаруы нәтижесінде ақша мультипликаторының 2020 жылдың басынан бері ең жоғары мәнге 2,9-ға дейін өскені байқалды.

Ақша нарығы

2022 жылдың басында айтарлықтай төмендегеннен кейін Ұлттық Банктің операциялары бойынша сальдо ноттар мен депозиттік аукциондар арқылы өтімділікті алып қою көлемі ұлғаюы есебінен өсті. Ақша нарығының мөлшерлемелері негізінен пайыздық дәліздің жоғарғы шекарасы мен базалық мөлшерлеме арасында қалыптасты. ҚРҰБ операциялары бойынша сальдо 2022 жылғы ақпанмен салыстырғанда үштен бірге өсіп, ағымдағы жылғы 20 мамырда 3,0 трлн теңгені құрады. Ұлттық Банк сальдосының құрылымында алып қою көлемінің өсуі ноттар мен депозиттік аукциондар есебінен орын алды.

Ақша-кредит саясаты

Есепті кезеңде ҚРҰБ кері репо операциялары бойынша ұсынатын өтімділік көлемі төмендеді, олардың орташа күндік көлемі 2022 жылғы наурыз-мамырда 196 млрд теңге болды. Ақша нарығының мөлшерлемелері Ұлттық Банктің ақша-кредит саясаты комитетінің 2022 жылғы сәуірдегі кезекті отырысында базалық мөлшерлемені көтергеннен кейін өсуді көрсетті. Есепті кезеңде ақша нарығының мөлшерлемелері негізінен жекелеген кезеңдерде базалық мөлшерлемеден төмен төмендей отырып, дәліздің жоғарғы шегінде болды. TONIA барынша жоғары деңгейі геосаяси жағдайдың нашарлауы және валюта нарығындағы құбылмалылық кезеңінде: TONIA орташа мәні дәліздің жоғарғы шегіне жақындап, 14,45% болған 2022 жылғы 24 ақпаннан бастап 3 наурызға дейінгі кезеңде байқалды. Осы кезеңде TONIA мен базалық мөлшерлеме арасындағы спред 0,95 болды. Валюта нарығындағы ахуалдың тұрақтануына қарай мөлшерлемелер төмендеді: TONIA мөлшерлемесі мен базалық мөлшерлеме арасындағы спред орта есеппен 3 айда (2022 жылғы наурыз-мамыр) 0,31 п.т. болды.

Валюта нарығы

2022 жылғы наурыз-мамырда валюта нарығындағы ахуал сыртқы және ішкі факторлардың ықпалымен қалыптасты. Шикізаттың, материалдардың, азықтүліктің бағасы өсуінің жеделдеуі аясында дамыған елдердің орталық банктері негізгі мөлшерлемені көтере отырып, ақша-кредит талаптарын жедел түрде күшейтуге көшті. Бұл геосаяси жағдайдың нашарлауымен қатар долларды нығайтуға және қазынашылық облигациялардың кірістілігін арттыруға ықпал ете отырып, инвесторлардың тәуекелді активтерге деген жаһандық қызығушылығын төмендетті. Бұл ретте ең жоғары мәнге жеткеннен кейін наурыздың ортасында теңге бағамы нығайғанын көрсетті. Геосаяси шиеленіс қаржы нарықтарында жоғары құбылмалылыққа және дамушы елдерден капиталдың әкетілуіне әкелді.

Бұл қазынашылық облигациялар кірістілігінің ақпанның соңындағы 1,82%-дан 2022 жылғы мамырдың соңындағы 2,85%-ға дейін өсуіне және АҚШ долларының нығаюына әкелді, бұл дамушы елдердің валюталарына қысым көрсетті. 2022 жылғы наурыз-мамыр аралығындағы кезеңде АҚШ доллары бағамының көпшілік валюталарға қатысты өсуі аясында алтын бағасының төмендеуі байқалды.

Қытайда коронавирустың қайтадан таралуы және Украинадағы геосаяси оқиғалармен бірге КХДР-де жаңа штамның пайда болуы 2022 жылғы наурыз-мамырда мұнай бағамдарының бір баррель үшін 98,02-127,98 АҚШ доллары ауқымында құбылмалылығына себеп болды. Инвесторлардың жаһандық тәуекел дәрежесі шиеленісті геосаясат аясында, сол сияқты Қытай мен КХДР-дағы эпидемиологиялық проблемалар аясында төмендеді. Мәселен, 2022 жылғы сәуірдің соңында Қазақстанның МБҚ-ға шетелдік инвесторлардың салымдары 485,7 млрд теңгеге дейін төмендеді. Қортындысында бейрезиденттердің Қазақстанның МБҚ-ға инвестицияларының үлесі 3,2%-ға дейін төмендеді.

Интервенциялар

2022 жылғы наурызда ішкі валюта нарығында теңгерімді қолдау мақсатында Ұлттық Банк 990,5 млн АҚШ доллары немесе биржалық сауда-саттықтың жалпы көлемінің 29%-ы көлемінде валюталық интервенциялар жүргізді. Ұлттық қордан республикалық бюджетке трансферттерді қамтамасыз ету үшін валюта сату да теңгені қолдап, наурызда 890,9 млн АҚШ долларын құрады. Сонымен қатар валюталық нарықты тұрақтандыруға Қазақстаннан қолма-қол шетел валютасын және бағалы металдарды әкетуге шектеу қою, экспорттық түсімді міндетті түрде сату үлесін 50%-дан 75%-ға дейін арттыру жөніндегі шаралар да ықпал етті. Жалпы алғанда наурыз-мамырда сыртқы нарықтардағы жоғары құбылмалылық нәтижесінде теңгенің айырбастау бағамы 414,79-512,17 теңге ауқымында өзгерді. Наурыз-мамырда биржалық сауда-саттықтың орташа күндік көлемі 127,28 млн АҚШ долларын құрады.

Осылайша, Ұлттық Банк Қазақстанның қаржылық тұрақтылығын ақша-кредит және монетарлы саясат құралдары арқылы қамтамасыз етіп отырғанын көреміз. Бұл ретте, басты тапсырма – инфляция деңгейін көздеп отырған коридордың кемінде жоғарғы межесіне қайтару болып табылады.