«Дербісәлінің тұсында Қазақстанға уахабит, салафит, құраниттер ентелеп кірді» – Әбдірашит Бәкірұлы
Еліміздегі діни ахуал қоғамның дамуын қаншалықты кешеуілдетті? Дінді желеу етіп, жастардың санасын улап, басқа догманың идеологиясын жүзеге асырғандардың мақсаты не?
Бұл туралы NEGE тілшісіне қоғам қайраткері, философ Әбдірашит БӘКІРҰЛЫ айтып берді.
«Дінтанушы сыншыға айналды»
– Сіз қоғамда болып жатқан оқиғаларға әркез үн қатып жүресіз. Әсіресе, дін мәселесіне қатысты пікіріңіз көптің ойынан дөп түсіп жатады. Бірде «Дін енді мектептерге еніп, оқушыларды ғылым-білімнен алыстатып жатыр. Ал үкіметке бәрібір...» деген едіңіз. Буыны әлі бекімеген жеткіншектерді қалай қорғаймыз?
– Бүгінде дін мәселесі шектен шығып, мемлекеттің дамуына кейде ықпалын тигізіп, кейде кедергі келтіре бастады. Мұны түсіну үшін жалпы ұлттық болмыс пен дін мәселесін тереңірек зерттеу керек.
Мысалы, тәуелсіздіктің бастапқы жылдарында ұлттық тәрбие жүйесі мығым қалыптасқан болатын. Діннің өзі ұлттық тәрбиенің бөлшегі ретінде ғана қабылданды. Содан кейін экономикалық дағдарыс басталып, ұлттық тәрбие шашыраңқы күйге түсті. Отбасында балалар қараусыз қалды, ұрпақтар арасындағы сабақтастық үзілді, жаппай миграция басталды. Сол кезде ұлттық тәрбиенің өзегі дінге қарай бұрылды. Яғни, жұртта «Өзім тәрбиелей алмаған тұсты дін толтырып, баламды орнықты азамат етіп шығарады» деген үміт пайда болды. Содан балаларды діни тәрбиеге баулу, жаппай медресеге беру белең алды. Қоғам санасында «Дінді ұстанып, намаз оқыса тәуір адам болады» деген пкір қалыптасты.
Кейін сыртқы және ішкі күштердің әсерінен мешіттер көптеп салына бастады. Тіпті, қалталы азаматтар мешітке ата-бабасының атын қоюды сәнге айналдырды. Ал мешіт саны көбейген сайын ұлттық тәрбиені толығымен өз қолына алуға тырысты.
Мәселен, 90-жылдардың аяғында молдалар үй-үйді аралап, балаларды мешітке шақырып жүретін. Білім ұяларындағы мұғалімдер, үйдегі аналар қап арқалап, сауда жасап кеткен тұста бала тәрбиесін қолға алған кездейсоқ адамдар дін догмасын санаға сіңдіруге әрекет етті. Таразының бір жағындағы – білім сапасы төмендеп, діндардардан бөлек, бақсы-балгер, емші-құшынаш көбейді. Бір қызығы, бұлар да дінмен ішінара тіл табыстып отырды. Яғни, мемлекет жастардың санасы діни догмамен шырмалып қалуы мүмкін екеніне назар аудармай отыр. Әлде, біздің Үкімет дінді «Ғылымның ажырамас бөлігі», не «компоненті» санады ма?
– Ал діни топтар елдің саяси идеологиясына қашан араласа бастады?
– Кез келген ұйым, топ күшейген сайын идеология құралына айналып, қоғамға суша сіңісе бастайды. Мақсатты түрде қоғамдағы белгілі бір топтардың қажеттілігін өтеуге бет бұрады. Сонау 2003, 2004, 2005 жылдары «Патша – Құдайдың жердегі көлеңкесі» деген теңеу пайда болып, бәзбіреулер президентті пайғамбарға балады. Осылайша, дін біртіндеп идеологиялық функцияны атқаруға көшті. Яғни, билік пен дін бірігіп, бір арнаға тоғысты. Ал елімізде тек шикізат экономикасы болған соң, ғылым-білімге сұраныс төмен болды. Өндіріс болмаған соң ғылым да дамымады. Билік идеологиялық фактор ретінде дінді алға шығарды.
Мысалы, Рәтбек қажы Нысанбайұлы бас мүфти болған кезде қазақтың салт-дәстүрін мейлінше бұрынғы қалпында ұстауға тырысты. Қазақты қазақ еткен – салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы. «Егер дін осыған сәйкес келсе ғана халықтың санасынан орын алады» деді. Бірақ ол кеткеннен кейін діни басқармаға Сауд Арабиядан, тағы басқа елдерден оқып келгендердің үлесі көбейді. Айталық, Рәтбек қажыдан кейін келген Әбсаттар Дербісәлі ғалым болғанмен, арабтанушы ретінде діннің бағытын сол жаққа қарай бұрып отырды. Бұл үлкен қателік болды. Оған арабтанушы ғалым ретінде ешкімнің таласы болмады, ал бас мүфти ретінде қазақтың дінін Сауд Арабиясына қарай бұру – кешірілмейтін күнә. Бәлкім, жұмсақ болды ма, «Маған да, саған да, оған да» саясатын жүргізіп қана қоймай, көптеген жас діни білім алуға Сирияға, Сауд Арабиясына, Түркияға аттанды.
Солардың алғашқы легі елге оралғанда «Біз оқып келдік» деген астамшылықпен басқаларға менсінбей қарады. Соның ішінде Мұртаза Бұлұтай деген азаматты мысалға келтіруге болады. Ол әуел баста Түркиядан келгенде «қазақты дінге үйретпекші» болып қаншама мақала жазды. Сол жақтың қалыбын осы жаққа сіңдіргісі келді. Ақыр соңында діннің халықтың болмысына шамадан тыс әсер ете бастағанын сезгеннен кейін бұрынғы көзқарасын 180 градусқа өзгертіп, дінді сынаушылардың біріне айналды. Ол қазақ халқының өзінің қайталанбайтын болмысы, мәдениеті бар екеніне көзі жетті де, біртіндеп сыншыға айналды. Бір ғана азаматтың діни көзқарасының эволюциясы осыны көрсетті.
«Менде соқыр сенім жоқ»
– Демек, уахабизм, сопылық, басқа да діни ағымдар Әбсаттар Дербісәлінің кезінде емін-еркін белсенді жұмыс істеді ме?
– Шындықты айту керек қой, Дербісәлінің тұсында қақпаны кең ашып тастады. Уахабиттер де, салафиттер де, құраниттер де, ханафиттер де, бәрі ентелеп кірді. Сауд Арабияда оқып келген жас имам уахабизм идеологиясын алып келсе, Түркияда оқып келгені сопылықты енгізді. Бір тобы балағын кесіп, сақал жіберді, енді бір тобы жиналып зікір сала бастады. Олардың басы Қазақстанда тоғысып, бір қазанға сыймай, бір-бірімен айтыса бастады. Соңынан қаншама жамағатты ертті. Бұл біздің қоғамның ұлт ретінде қалыптасудың орнына діни тұрғыдан бөлшектенуіне алып келді. Алайда, бәрібір дін қазақты біртұтас халық ретінде біріктіре алмады. Өйткені, оның өзі қаншама ағымға бөлініп, іштей тартысты. Бұл айтыс мемлекеттік деңгейге дейін жетіп, бір-бірін соттатып жіберген жоқ па?
– Бұл текетірес, әсіресе, сәлафиттер мен сопылар арасында қатты байқалатын сияқты...
– Сәлафиттердің ішкі ережесі өте қатал. Олар идеологиялық жағына бейімделген ағым болған соң саясатын билікке келу арқылы, ықпалын арттыру арқылы жүзеге асыруға тырысты. Бұл – діннің ішіндегі ең саясиланған бағыты. Сондықтан уахабизм белең алып кетсе, кез келген мемлекетті ислам мемлекетіне айналдырып жіберуге қабілеті бар. Сәләфиттік бағыттағы адамдар белгілі бір форманы қабылдады. Балағын кесті, мұртын алып, сақалын жіберді. Бір-бірін алыстан солай таныды. 2022 жылы қаңтар оқиғасынан кейін оларға тосқауыл қойыла бастағанмен, біржола жойылып кеткен жоқ.
Ал сопылар туралы айтсақ, нақты ұлттық бағытта ұстанған дәстүрі жоқ. Олар әр дәстүрді исламға қарай бейімдеп алғысы келеді. Қазақтың салт-дәстүрін исламнан туындатуға халықты үгіттейді. Егер қазақ салт-дәстүрін ислам дінінің арқасында таныды десе, ол арғы тегін ұмытады. Исламға дейінгі замандағы тарихына жек көрінішті қарап, терең тамырын үзеді. Бұл адамның мемлекетшілдік санасының әлсіреуіне алып келеді. Яғни, «мемлекет кездейсоқ ислам дінінің арқасында пайда болған, оған дейін халық жабайы өмір сүрген» деген сияқты теріс ұғым қалыптаса бастайды.
Өз басым тәңіршілдік сананы ұстанамын. Бәзбіреулер сияқты «нағыз өмір адам өлгеннен кейін басталады» демейді, өмірдің құндылығы осы өмірде дейді. Артыңда із қалдырып үлгеруге тырыс. Сондықтан философ ретінде догма дінге бара алмаймын. Оларға ұқсас соқыр сенім жоқ. Бірақ жаратушы бар екенін мойындағым келеді. Ол күн сияқты көктен жарқырап тұр. Ал қалғанын істеуге маған мүмкіндік беріп қойған. Ең бастысы, адамгершілікті қорғап тұрған қалып – ұлттық тәрбие, обал, сауап, ұят. Ол үшін дінге баспен кірудің қажеті жоқ.
– Мәжіліс депутаты Ардақ Назаров «қазақ дәстүрін хадис, шариғат сүзгісінен өткізу керек» деп айтып еді. Бұған не дейсіз?
– Бұл жерде екі бағытты айтып отыр. Шариғат дауы салт-дәстүрге қарсы келіп жатады. Ол біздің моралдық-этикалық норма ғой. Бұлар соны толығымен шариғатқа бұрып, сол арқылы «халықтың ұлттық болмысын түгелдей ислам жолымен өзгерту керек дейді.
Екінші, конститиуциялық мемлекет ретінде заңымыз бар. Ол ол ма, енді сол заңдарға салыстырмалы талдау жасап, шариғатпен алмастырғысы келеді. Зайырлы мемлекетте заңдар Қазақстан халқының барлық мүддесін ескере отырып қабылданады. Заң – азаматтар үшін мызғымайтын ереже. Ал дін шариғат деген заңды ұсынғысы келеді. Шариғат діни орындарда ғана жүзеге асады. Сондықтан кәмелет жасына толмаған баланы дінге тартудың қажеті жоқ. Мектеп – мемлекеттік бағдарламамен бала тәрбиелейтін мекеме. Мектеп оқушылары ораза ұстаудың орнына тойып тамақ жеп, сабағын жақсы оқуы керек.
«Билік 30 жылда әрбір қазақстандыққа мемлекетшілдікті сездіре алмады»
– Қоғамда мемлекетшілдік сананы қалыптастыру үшін не істеу керек?
– Мемлекетшілдік сана, ұғым қай кезде пайда болуы мүмкін? Мемлекеттің әрбір азаматы өзінің сол қоғамның бір мүшесі екенін сезінгенде ғана пайда болады. Егер адам мұны сезінбесе, онда оның мемлекетіне деген патриотизмі де, сезімі де болмайды. Ол мемлекет үшін күреспейді де.
Билік 30 жылда әрбір қазақстандыққа мемлекетшілдікті сездіре алмады. Бұл қарапайым нәрседен басталуы тиіс еді. Әр азаматтың тұрмыс жағдайының жоғары болуы, оның жұмыс, жоғары білім, тегін медицинамен қамтамасыз етілуі, ғылым мен өндірістің дамуы, т.б. Халық тұрмыс жағдайдың қиындығынан мемлекетшілдікті сезінбейді. Олардың мемлекетті ойлайтын күйі жоқ, «Қалай күн көрем, баламды қалай асыраймын?» деген мәселенің жетегінде ғана өмір сүреді.
Бірақ мемлекетшілдікті сезінген элита миллиардтап ақша тапты. Өкінішке қарай, олар бұл ақшаны өзге мемлекетке шашты. Ендеше олар да өз мемлекетіне сенбеген болып шықты ғой. Өз қолы өз аузына жеткендер бұл мемлекеттің өздері үшін тұрақсыз екенін әуел бастан білді. Өйткені, бізде әділеттілік принципі болмады. Сондықтан мемлекетшілдікті сезіну үшін ең алдымен екі нәрсені жүзеге асуы керек. Бірінші, құқықтық мемлекет құрылуы керек. Яғни, заң алдында барлығы тең, бірдей жауап беруі тиіс.
Екінші, әділеттілік принципі салтанат құруы керек. Демек, кісі ақысын жемеу, өзгені қинамау, өз еңбегімен күн көру, заң аясында өмір сүру, ашық бәсекелестікте болу, жемқорлық қадамға бармау, тағы сол сияқты моралдық-заңдық нормалардың жиынтығы.
Халықтың саяси белсенділігі өте төмен. Әділетсіздікті көріп отырса да, оған қарсы шықпайды. Президент бірнеше реформаға жол ашты. «Халықты еститін үкімет» бойынша тұрғындарға «Әкімдікке барыңдар, сендерді тыңдайды» деді. Бірақ өзгерісті қаламайтын қатып қалған ескі жүйе әлі күнге дейін қысып ұстап отыр.
– Азаматтық қоғамның дамуына кері әсер ететін фактор көп пе?
– Азаматтық қоғам деген не? Мұны көп адам түсінбейді. 30 жылда сіңіп қалған нәрсе – «Пәленшенің құдасы», «Түгеншенің көкесі». Тамыр-таныстық, жағымпаздық, парақорлық жүйеден әлі күнге арыла алмай келеміз. Білім саласында жемқорлық азамай тұр. Нақты сенім, мемлекетке, болашаққа деген көзқарас әділетті қоғаммен бірге пайда болады. Елімізде әлі де ескі автократиялық қоғамға тән «сөз бостандығын шектеу» және өзге де «әкімшілік‑бюрократиялық кедергілер» көптеп кездеседі. Азаматтық қоғамды қалыптастыру үшін заңнамалық реформалар жүргізіп, халықтың құқықтық мәдениетін арттыруға, экономиканың әлеуметтік жауапкершілігін арттыруға, қоғамда ғылым‑білім құндылығын қалыптастыруға арналған кешенді басқару тәсілдерін айналымға тездетіп енгізу міндеті тұр.
