«Жайлы мектеп» Ұлттық жобасы: Білім берудегі бағдарлы болашақ па, кедергісі көп тар жол ма?

Қалаларда да жағдай аса мәз емес: көптеген мектептер аузы-мұрнынан шығып жатыр және олардағы оқушылардың орын тапшылығы - өткір мәселе. Сонымен қатар, бірқатар өңірлердегі білім сапасы педагогтардың біліктілігінің аздығынан және қазіргі заманғы білім беру құралдарының болмауынан зардап шегіп келеді. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен қолға алынған «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы өңірлерге қарамастан барлық оқушылар үшін заманауи және жайлы оқу жағдайларын қамтамасыз ете отырып, осы кемшіліктерді түзетуге бағытталған. Бұл мақалада біз жобаның атқарылуы жолындағы кедергілерді анықтауға тырысамыз.

Статистика бұл жайлы не дейді? ҚР Оқу-ағарту министрлігінің мәліметінше, 2020 жылы елімізде оқушылар саны 3,5 млн баланы құрады. Бүгінгі таңда Қазақстанда 3,9 млн бала оқитын 7859 мектеп бар. Бұл бала туу мен ішкі көші-қонның өсуіне байланысты оқушылар санының өсу тенденциясын көрсетеді. Оның ішінде 3 мыңға жуық бала бір ауысымды, 4,7 мыңы екі ауысымды, ал 106 - сы (жалпы санының 1,3%) үш ауысымды мектептерде білім алады.

2020 жылғы мәліметтерге сәйкес, 2 миллионға жуық оқушы қалалық мектептерде, ал 1,5 миллионға жуық бала ауылдық мектептерде оқыды. Бүгінгі таңда қалалық мектептерде 2,3 млн оқушы, ауылдық мектептерде 1,5 млн бала оқиды. Осылайша, ауылдық жерлермен салыстырғанда қалаларда оқушылар санының тұрақты өсуі байқалады.

Осы мәліметтер бойынша, 2020-2023 жылдар аралығында елде 40-қа жуық апаттық және 250-ге жуық саманнан салынған мектептер болған. Қазіргі уақытта олардың саны 54 мектепті құрайды, олардың көпшілігі Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстарында орналасқан.

2023/2024 оқу жылында өңірлерде 137 мың оқушыға арналған 165 мектеп есігін айқара ашты, олар 12 апатты және 29 үш ауысымды мектептерді жабуға мүмкіндік берд. 224 мектепте күрделі жөндеу аяқталды, тағы 1 мың ауылдық мектеп жеті бағыт: күрделі және ағымдағы жөндеу, пәндік кабинеттермен жарақтандыру, мектеп жиһаздарын, асханаларды, кітапханаларды жаңарту, сондай-ақ қауіпсіздік шарттарын жақсарту бойынша жаңғыртудан өтуде.

Айта кетейік, соңғы үш жылда елімізде 435 мың оқушыға арналған 689 мектеп пайдалануға берілді. Оқу-ағарту министрлігінің мәліметінше, қазіргі уақытта елімізде оқушы орындарының тапшылығы 260 мың орынды құрайды, бұл жағдай ірі мегаполистер мен жақын маңдағы агломерацияларда - Астана, Алматы, Шымкент қалаларында, сондай-ақ Түркістан және Алматы облыстарында байқалады.

Ұлттық жоба неге бағытталған? Президенттің 2022 жылғы Жолдауында алғаш рет айтылған «Жайлы мектеп» пилоттық ұлттық жобасы оқушы орындарының тапшылығын, апатты мектептер мен үш ауысымды оқытуды жоюға ғана емес, сонымен қатар мектептердің материалдық-техникалық базасын жақсартуға, балалардың шығармашылық және зияткерлік қабілеттерін дамытуға ықпал ететін кеңістікті қалыптастыруға арналған. Сондай-ақ, жоба балалардың сапалы білім алуға қол жеткізудегі теңдігін қамтамасыз ете отырып, қалалық және ауылдық мектептерде оқытудың заманауи жағдайларын стандарттауды енгізеді деп күтілуде. Қазіргі заманғы технологиялар мен коммуникациялар көбінесе ауыл оқушылары үшін қол жетімді болмауынан жалпы білім сапасына теріс әсер ететіндіктен бұл аса маңызды.

2024 жылғы 2 қыркүйектегі өзінің соңғы Жолдауында Қасым-Жомарт Тоқаев барлық кедергілерге қарамастан ұлттық жоба соңына дейін жеткізіліп, 2025 жыл аяқталғанға дейін 217 мектеп пайдалануға берілетінін айтты. 208 мектептің ары қарайғы құрылысын «Samruk-Kazyna Consruction» тұлғасындағы бірыңғай дирекция ары қарай бақылайды, ал, қалған 9 мектеп мемлекеттік-жеке меншік әріптестік арқылы жергілкті атқарушы органдар арқылы тұрғызылады.

Сарапшылар мен жұртшылықтың сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне қатысты ұзаққа созылған сынына қарамастан, жоба іске асырылуда және алғашқы жетістіктерін көрсетуде. 26,2 мың оқушыға арналған 18 мектеп Ақмола, Қарағанды, Алматы және Жамбыл облыстарында, Астана мен Алматы қалаларында пайдалануға берілді, ал жыл соңына дейін тағы ондаған білім беру мекемелерін ашу жоспарлануда.

Жоба қалай жүзеге асырылады? Бұрын хабарланғандай, Samruk-Kazyna Construction әлеуметтік нысандардың құрылысына тексеруден сәтті өткен және өзінің тиімділігін дәлелдеген бірқатар озық құралдар мен тетіктерді енгізді. Ұлттық жобада алғаш рет БНАЖ-келісімшарттар тетігі сыналды. Мұндай тәжірибе шетелде сәтті қолданылады және қысқа мерзімде ірі жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. БНАЖ шарттарының артықшылығы кешенді тәсіл болып табылады, онда мектептерді жобалау, салу және жарақтандыру, сондай-ақ барлық қажетті жабдықтармен және инфрақұрылыммен қамтамасыз ету бойынша жұмыстар қатар жүргізіледі. Сонымен қатар, ұлттық жобаның барлық құжат айналымы Bitrix кросс-платформасымен біріктірілген е-qurylys ақпараттық жүйесінің арқасында электрондық форматқа ауыстырылды. Инновация қадағалау органдарына нақты уақыт режимінде есеп беруді қадағалап қана қоймай, сонымен қатар бейнебақылау камераларының арқасында тәулік және апта бойы құрылыс жұмыстарының барысын бақылауға мүмкіндік береді.

Кімдер бұлай істеді? Егер жағдайды халықаралық тәжірибемен салыстыратын болсақ, Қытай мен Сингапурдың жетістігін атап өткен жөн. Сингапурда әлеуметтік нысандар да типтік жобалар бойынша салынуда, бұл сапаны жоғалтпай, іске асыру мерзімдерін қысқартуға және шығындарды азайтуға мүмкіндік береді.

Қытай да процестерді автоматтандыруға және цифрландыруға баса назар аудара отырып, ірі білім беру жобаларын жүзеге асыруда. Бұл мектептер оқу процесін жеңілдететін және цифрлық ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз ететін ең заманауи технологияларды пайдаланады. Осылайша, Қазақстан аталмыш тәжірибені қабылдап, сәтті біріктіре бастады.

Халықаралық тәжірибеде мемлекеттің осынша қысқа мерзімде осындай ауқымды жобаның құрылысын қамтамасыз етуі байқалмады. Алайда, кедергілер де кездесті.

Бірінші кезекте, әрине, барлығы қаржы мәселесіне алаңдайды, өйткені жоба бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда мектепті толықтай салуға 2,3 трлн теңге жұмсау жоспарланғаны белгілі. Бұл ақшаның мақсатты шығындарын бақылауды тиісті қадағалау органдары e-qurylys жүйесі арқылы жүзеге асырады. Мысалы, Samruk-Kazyna Construction қаржы мониторингі агенттігімен ынтымақтастық туралы Меморандумға қол қойды. Агенттік өз кезегінде ұлттық жобаны іске асыруға бөлінген қаражаттың жұмсалуын тексеруді бастағанын мәлімдеді.

1-кедергі: бәрі жайлы мектептер қымбат деп ойлайды

Ыңғайлы мектептер қазынаға қымбатқа түседі деген сын үдеп келеді. Ұлттық жобаны іске асыруға арналған жақында өткізілген қоғамдық кеңесте бұл сынды қоғам қайраткерлері де бірнеше рет айтты.

Қоғам қайраткерлерінің соңғы заманауи Binom мектептерін ыңғайлы мектеппен салыстыру туралы өтініші бойынша дирекция деректер ұсынды. Мысалы, 2 мың орындық Binom мектебін салу құны 10 766,749 млн теңгені құрады (2021-2023 жылдардағы бағалар бойынша), ал ұқсас сыйымдылықтағы жайлы мектепті салу 500 млн теңгеге арзан — 10 280,718 млн теңге (2024-2025 жылдардағы бағалар бойынша).

2 мың орындық жайлы мектептің жалпы ауданы 20 396,50 шаршы метрді құрайды, ал Binom мектебін-22 413,33 шаршы метр. Жайлы мектептің құрылыс көлемі де үлкен: яғни, 117 032,00 текше метр, ал, Binom-да 86 578,44 текше метр. Жайлы мектептің маңызды артықшылығы - толық техникалық жабдықталуы бар 450 орындық жеке акт залының болуы, ал Binom-да акт залы спортзалмен біріктірілген. Жайлы мектептерде екі үлкен және екі шағын спорт залы бар, ал Binom-да тек біреу ғана.

Сонымен қатар, жайлы мектепте асхана үлкенірек және орта әрі кіші сыныптар үшін екі бөлек кіреберісі бар. Сондай-ақ, мұндай мектепте STEM зертханасы, сенсорлық бөлме, инклюзивті білім беруді қолдау кабинеті және био және нанотехнология сабақтарын өткізуге арналған жабдықтар бар. Жайлы мектептің медициналық блогы дәрігер кабинетіне, емдеу кабинетіне және көшеге жеке шығатын сүзгі кабинетіне бөлінген - Вinom мектептерінде мұндай үй-жайлар жоқ. Жайлы мектептердегі балалардың демалуына арналған алаңдар жас санаттары бойынша бөлінген, Binom мектептерінде бұл жағдай қарастырылмаған.

Сонымен қатар, дирекция олардың бастамасымен барлық мектептер бойынша бір компанияда 29 млн теңгеге бірыңғай дизайн әзірленгенін және 1,55 млрд теңгені үнемдегенін хабарлады. Егер әрбір мердігер дизайнды әзірлеумен жеке айналысса, бұл мақсаттарға 1,57 млрд теңге жұмсалатын еді.

Жобалық-сметалық құжаттама (ЖСҚ) оңтайландырылды. Дирекция 89 ЖСҚ сметалық құнын 22,5 млрд теңге сомасына ірілендірілген сметалық нормативтен төмен төмендету бойынша жұмыс жүргізді. «Мемсараптама» РМК сарапшыларымен бірлесіп, алынған қорытындылардың нәтижелері бойынша мәлімделген және бекітілген құннан шығыстарды тағы 44,6 млрд теңгеге қысқартты. Жалпы үнемдеу 67,1 млрд теңге.

Осы фактілерді ескере отырып, типтік жобаларды және бірыңғай тәсілді қолдану жобаны іске асыру шығындарын айтарлықтай оңтайландыруға, қысқартуға мүмкіндік беретінін мойындау әділетті болады.

2-кедергі: жауапсыз мердігерлер

Елімізде әр түрлі салаларда, әсіресе құрылыста білікті кадрлардың жетіспеушілігі мәселесі көптен бері талқыланып келеді. Elicense электрондық жүйесінің ресми деректері бойынша, ұлттық жобаға қатысатын 76 жобалау компаниясының ішінде мамандардың толық штаты тек төрт жобалау ұйымында ғана бар. «Мемсараптама» РМК және Samruk-Kazyna Construction ұлттық жобаға тартылған жобалаушылардың тізімін 66 компания көлемінде анықтап, оларды үш деңгейге бөлді. Сонымен, 66 жобалаушы компанияның тек 8-ің (12%) біліктілігі жоғары. Басқаша айтқанда, кәсіпқой компаниялардың шағын тобы дизайн сапасы мен мерзімдері бойынша зор міндеттерді шешуге мәжбүр.

Ұлттық жоба басталғаннан бері мердігер ұйымдармен жасалған 12 БНАЖ шарты бұзылып үлгерді, олардан өндіріп алынған айыппұлдар шамамен 250 млн теңгені құрады. Мұндай төтенше шаралардың негізі келісімшарттарда көзделген міндеттемелерді тиісінше орындамау болды, олардың арасында құрылыс-монтаждау жұмыстары бойынша орындау мерзімдерін, өрт және техникалық қауіпсіздік талаптарын, жиһазды, жабдықты жеткізу мерзімдерін және т. б. бұзу болды.

Бұл сандар құрылыс компанияларының қазіргі деңгейін, олардың қаржылық тұрақтылығын және білікті қызметкерлердің жоқтығын көрсетеді.

Сонымен қатар, құрылыс компанияларының ұйымдық құрылымдары өз штатында барлық дерлік жұмыс түрлері бойынша қосалқы мердігерлермен өзара әрекеттесетін басқарушы менеджерлері бар жобаларды басқарудың белгілі бір симбиозына айналды деген пікір бар. Сондай-ақ, , құрылыс компанияларында білікті мамандар, оның ішінде, құрылыс инженерлері, тас қалаушылар, дәнекерлеушілер жетіспейді. Бұл орындалған жұмыстардың сапасына, көлеміне, мерзіміне және жауапкершілігіне тікелей әсер етеді. Сонымен қатар, көптеген құрылыс-монтаж жұмыстары аутсорсингке берілетіні ешкімге құпия емес.

3-кедергі: ескірген нормативтер

Жобалау мен құрылысты реттейтін нормативтік құжаттама қазіргі жағдайға қарағанда әлдеқайда баяу жаңартылады, бұл өз кезегінде қосымша қиындықтар тудырады. Көптеген салалар сияқты, қазіргі заманғы материалдар мен жобалау шешімдерін қолдана отырып, жобалаудың заманауи әдістеріне көшу жөніндегі уәкілетті органның талаптары жоқ. Бірдей жобалық шешімдер бойынша әртүрлі сараптамалық пікірлер бар және бұл жобалық ұйымдардың іс-әрекеттерінде бейберекетсіздік тудырады, оларды белгіленген уақыт шеңберінен асып түсуге әкеледі. Мұндай жағдайлар мемлекеттік сараптама қорытындысының кешігіп шығуына және тиісінше құрылыс-монтаждау жұмыстарының кешіктірілуіне әкеп соғады.

4-кедергі: мұғалімдер жеткілікті ме?

Мұғалімдердің жеткілікті санына және олардың біліктілігіне ерекше назар аудару қажет. Ауылдық жерлерде педагогтарды даярлау мәселесі аса маңызды. Егер заманауи технологиялар мен әдістемелерді қолдана алатын білікті мамандар жеткіліксіз болса, заманауи инфрақұрылым мәселені шеше алмайды.

Өткен жылы президент «Білім берудегі өзгерістердің 1000 көшбасшысы» бағдарламасы аясында жаңа форматтағы басшыларды даярлау туралы тапсырма берді. Қазір директорлар корпусын, оның ішінде жайлы мектептер үшін де іріктеу жүргізілуде.

Оқу-ағарту министрлігінің мәліметтері бойынша, өзгерістердің алғашқы көшбасшылары өткен жылы дайындалған. Жаңадан ашылған 18 жайлы мектепте конкурс бойынша 18 директор (15 — конкурс бойынша, 3 — республикалық кадр резервінен), 70 директордың орынбасары (68 — конкурс бойынша, 2 — республикалық кадр резервінен) және 1046 педагог тағайындалды.

Жайлы мектептерге апатты мектептерден 458 педагог, 19 директордың орынбасары, 2 директор ауыстырылды.

5-кедергі: жер учаскелері

Сонымен қатар, жер учаскелеріне қатысты мәселелер күн тәртібінен түспей тұр. Жергілікті атқарушы органдар жергілікті тұрғындардың қажеттіліктеріне қарай мектептер салуға учаскелер бөлді. Алайда, демонтаждауды қажет ететін ескі ғимараттар мен құрылыстардың болуы, инженерлік-коммуникациялық желілердің (электр желілері, газбен жабдықтау құбырлары, кәріз және су құбырлары), жер комитетінің базасында жоқ мал қорымдарының болуы, биіктік белгілерінің өзгеруі және басқа да фактілер бар.

2024 жылғы сәуірде Қазақстанның жеті өңірінде орын алған көктемгі су тасқыны салынып жатқан жайлы мектептерді де айналып өтпеді. Табиғи апатқа байланысты Атырау (Құлсары, 1200 орындық мектеп), Батыс Қазақстан (Пугачево ауылы, 300 орындық мектеп) және Солтүстік Қазақстан (Петропавл, 600 орындық мектеп) облыстарында құрылыс жұмыстары тоқтатылды. Хабарланғандай, сол кезде мердігерлердің барлық жұмыс күші мен техникасы апатпен күресуге бағытталды, әрине, бұл құрылыс кестелеріне түзетулер енгізді.

Қорытындылайық. Аталған қиындықтар жобаны жүзеге асыруға кедергі болмай, жоба сенімді түрде жүзеге асырылып келе жатқаны қуантады. Мұны балалар қазірдің өзінде оқып жатқан мектептердің болуы растайды. Ұлттық жобаны іске асырудың арқасында біз көше дәретханаларынан, саманнан жасалған ғимараттардан және шалғайдағы өркениетсіз өткеннің басқа аспектілерінен біртіндеп алыстап бара жатқанымызға қуаныштымыз.

Президенттің «Жайлы мектеп» жобасы аясында салынған мектептер үшін жеке басқару жүйесін құру туралы тапсырмасы маңызды қадам болды. Бұл осы білім беру мекемелерінің тиісті деңгейде тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

«Жайлы мектеп» жобасы - қазақстандық білім беру жүйесі үшін алға жасалған стратегиялық қадам. Ол сапаға, үнемділікке және ашықтыққа баса назар аударатын халықаралық тәжірибеге негізделген модельді ұсына отырып, оқу орындарының жетіспеушілігі мен мектептердің шамадан тыс жүктемесін шешеді. Бұл бағытты жаңа мектептер салу мен басқаруға, сондай-ақ тәрбиешілерді даярлауға назар аудара отырып жалғастыру өте маңызды. Тек сонда ғана «Жайлы мектеп» жобасы Қазақстандағы барлық білім беру жүйесі үшін нағыз серпіліс бола алады.