Kazakhstan қашан Qazaqstan болады?
Токио Олимпиадасында спортшыларымыздың сәтсіздікке ұшырағанынан бөлек тағы бір «әттеген-ай» болды. Ол – спортшылардың сыртқы киіміндегі «Kazakhstan» және «Kaz» деген жазу.
Егер билік латын әліпбін Олимпиадағы дейін бекітсе, Токио төрінде «Казахстан» болып жүрмес ек. Билік латын әліпбиін қабылдауды неге сағызша созып жіберді?
Фото: akorda.kz
«Екі түрлі Қазақстан»
Бұған дейін ғалымдар арасында «Президент Токио Олимпиадасына дейін наурыз айында латын әліпбиіне қол қояды» деген әңгіме болған. Алайда Жапонияға аттанған спортшылардың киімінде Qazaqstan емес, Kazakhstan деп жазылғаны көпшіліктің сынына тап болды. Нақтырақ айтсақ, қоғам белсендісі Мұхтар Тайжан «Kazakhstan ба? Qazaqstan ба? Qazaqstan!» деп арнайы пост жазды.
«Бұл жерде ресми мемлекеттік шешім әлі де жоқ. Кейбіреулер былай, басқалар былай жаза береді. Елтаңбамыз Қазақстан деп тұр. Қазақстан ұлттық банкі деп жазамыз. Qazaqstan ұлтық арнасы бар. Дұрыс. Олай болса біз неге ағылшынша орыс фонетикасын қолданамыз? Kazakhstan – Казахстанды білдіреді ғой? Ал Қазақстанды ағылшынша Qazaqstan деп жазуымыз керек.
Елімізді ағылшынша қалай жазуымыз жөн? Басқа емес – мемлекеттік тілдің фонетикасына сай бір вариантты бекітіп алуымыз керек – Qazaqstan. Бұл жерде мемлекттік дәрежеде ресми шешімін қабылданудың уақыты келді», – деп жазды Мұхтар Тайжан.
«Қыркүйек айында латын әліпбиін Үкіметке ұсынамыз»
Бұған дейін мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев экс-президент Нұрсұлтан Назарбаев қабылдаған әліпбиді қайта қарауды тапсырған болатын. Ғалымдар сәтсіз әліпбиден кейін көпшілік бұған дейін талап еткен жобаны ұсынды. Жыл басында ұсынылған әліпбиге президент неге қол қоймай отыр? Осы және өзге де сұрақтарды ҚР Білім және ғылым министрлігінің Тіл саясаты комитеті төрағасы Əділбек Қабаға қойдық.
Фото: әлеуметтік желіден.
– Ғалымдардың арасында «Токио Олимпадасына дейін латын әліпбиі қабылданады» деген әңгіме айтылып еді. Өкінішке қарай, жаңа жобаны бекіту жұмыстары созылып кетті...
– «Токио Олимпиадасына дейін латын әліпбиін қабылдайды» дегенді бірінші рет сізден естіп отырмын. Бәлкім, дастархан басында әлдекім айтқан шығар. Бірақ бұл туралы Үкімет немесе комитет тарапынан ешкім мәлімдеме жасаған жоқ. Әр нәрсенің өзінің жоспары бар. Сол жоспар бойынша жұмыс істеліп жатыр. Әу баста латын әліпбиін толықтыру бойынша тапсырма берілген болатын. Сол мәселеге байланысты әліпби түгел толықтырылды. Содан кейін әліпбидің емілесін жасап беру туралы тапсырма берілді. Қазіргі таңда әліпбидің еміле ережесін дайындап жатырмыз. Қыркүйек айының ішінде әліпбидің өзі мен емілесін Үкіметке тапсырамыз деп отырмыз. Одан ары қарай ғалымдардың қатысуымен Ұлттық комиссия мен Үкіметте тағы да әліпби қаралатын болады. Содан кейін барып президентке ұсынылып, нақты шешім қабылданады.
– Токио Олимпидасында спортшылардың киіміне Kazakhstan деп жазылды. Міне, осы жазуды Qazaqstan деп түзетуге болмады ма?
– Осыдан екі-үш жыл бұрын Қазақстан деген жазуды Q-q арқылы жазуды Президент Қасым-Жомарт Тоқаев көтерген. Осыдан бастап Қазақстан деген жазу Q-q әріпімен жазылып келе жатыр. Өйткені аталған таңба қазақтың «Қ-қ» әріпін еркін бере алады.
– Соңғы ұсынылған әліпби бұған дейінгілермен салыстырғанда сәтті шыққан. Алайда екі үш таңба аясында әлі де келіспеушілік бар. Мәселен «латын әліпбиіндегі «Y-y» таңбасы «Ы-ы» емес, «Toyota» дегендегі «И-и» болуы керек еді» деп айтылып жатады. Алдағы уақытта осындай ескертулерге құлақ асасыздар ма?
– Бұл мәселелер ғалымдардың арасында әлі күнге дейін талқыланып келе жатыр. Біз әлі әліпбиді толықтыру, жетілдіру үстіндеміз. Қоғам тарапынан түсіп жатқан сын ескертпелерге Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты мен комитетке қарасты «Тіл – қазына» орталағындағы және де өзгеде өңірдегі ғалымдармен ақылдасып, талқылап жатырмыз. Латын әліпбиіне қатысты нақты шешімді Ұлттық комиссияға ұсынғаннан кейін қабылдайтын боламыз. Бір ауыз сөзбен айтсам, әліпби әлі де жетілдіру үстінде.
– Жетілдіру жұмыстары тым созылып кеткен жоқ па?
– Алдыңғы әліпбилердің асығыстықпен қалай қабылданғанын жақсы білеміз ғой. Кешіксе де, бірақ сапалы болып қабылданатын болса, уақытта тұрған ештеңе жоқ.
– Осы жоба ұсынылған кезде «2023 жылдан бастап 1-сынып оқушылары латын әліпбиімен оқтылады» деп айтылып еді. Осы жоспарда ауытқу болмай ма?
– Бұл туралы әзірге ештеңе айта алмаймын. Президент жаңа жобаға қол қойғаннан кейін белгілі болады. Өзгеруі де, өзгермеуі де мүмкін.
P.S. Иә, барлық мәселе Қасым-Жомарт Тоқаевтың қол қоюуына тіреліп тұр. Бірақ президент «Латын әліпбиін көшуге асықпауымыз керек» деді. Асықпай әлі алпыс жыл жүруге болады. Осы ретте «мемлекет басшысының «асықпау керек» дегенді айтуына Кремль әсер етіп отырған жоқ па» екен деген күдік туады. Себебі солтүстіктегі көршіміз Қазақ елінің жаңа әліпбиге көшуіне барынша қарсы болып отыр. Тіпті ресейлік БАҚ «Қазақстан латын әліпбиіне көшуді кейінге қалдырды» деп қуана жазған. Осыған қарап, көңілге күдік ұялайды: Кремль Ақорданы алқымынан алып отырған жоқ па екен?..
