«Біз президент уәде еткен өз орнымызға келдік» – Мұрат Жұрынов

NEGE тілшісі бұл шешімге қатысты «Ұлттық ғылым академиясы» республикалық қоғамдық бірлестігінің президенті болған Мұрат Жұрынұлының пікірін білген еді.

– Мұрат Жұрынұлы, ғалымдар Ұлттық ғылым академиясы республикалық қоғамдық бірлестігінің жаңа академияға бірігуін қалай қабылдады?

– Журналистер ақпаратты дұрыс жеткізбейді. Байқасам, Қазақстанның жалғыз жауы біз сияқты «Ескі академия жабылды» деп қуанып жатыр. Тіпті, менен біреулер «200 академик далада қалды ма?» деп сұрады да. 210 академигі бар академия қалай тарайды? Сонда олардың ойынша, біз академияны жауып, академиктің бәрін далада тентіретіп жібердік пе? Бар болғаны екі академия қосылып, бірікті.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылдың 1 маусымында академияның 75 жылдық мерейтойына байланысты өткен жиналыста сөз сөйлеп, «Мемлекеттік ғылым академиясын қоғамдық бірлестік қылған дұрыс емес. Академиктерді қайтадан жұмысқа тарту керек. Олардың ғылыми жетістіктерін өндіріске енгізу қажет. Сондықтан академияға мемлекеттік мәртебе беріп, академиктерге стипендия тағайындаймыз», – деді.

Сол жердегі 400 адам қол соғып, 7 мемлекеттен, атап айтқанда Ресей, Беларусь, Қытай, Түркия, Өзбекстан, Қырғызстан елдерінен келген делегация қошеметтеп, құрмет көрсетті. Бұл олардың біздің академияны сыйлағаны, біздің халықаралық аренадағы беделіміздің арқасы. Алайда, ол кезде «Жаңа академия құрылады» деген сөз болған жоқ. Өкінішке қарай, президент болған Күнсұлу Закарья «Бұл жаңа академияның сіздерге қатысы жоқ» деп бізді қабылдамай қойды. Бір жыл өткен соң ол кісі орнынан алынды. Қазіргі президент Ақылбек Күрішбаев – біздің бұрыннан келе жатқан академигіміз. Ол да жолатқысы келмеді. Ал біз президенттің сол жиында берген тапсырмасы қашан орындалады деп екі жылдай күттік. Егер қоғамдық бірлестік болсақ, мемлекет қаржысынан бізге стипендия бере ме? Демек, біз мемлекеттікпіз. Бірақ жаңа құрылған академия басшылары оны мойындамады. Тіпті, президентке де, министрге де қайта-қайта арыз жазушылар болды.

– Енді 210 академиктің бәрі жаңа академия қатарына өтті ме? Өзіңіз ше?

– Қазір 150 адам өтті. Қалған 50 адам кезек-кезегімен мүшелікке өтеді. Содан кейін өздері жаңа жарғы қабылдап, барлық мәселені шешеді. Ол жақта 17 адам бар еді, оның 10-ы біздің академик болса, 7-еуі жаңадан сайланғандар. Сонда барлығы 160 академик – біздікі. Ал сырттан сайланған 7 адамның біразы – ғылым кандидаттары. О заманда бұ заман ғылым кандидаттары академик болды дегенді естідіңіз бе? Негізінде ғылым докторлары әуелі корреспондент мүшесі, содан кейін академик болады.

Құрылғанына 55 жыл болған Д.В.Сокольский атындағы Жанармай, катализ және электрохимия ғылыми-зерттеу институтының бас директорымын. 2019 жылы Кеңес одағы ғылым академиясының мұрагері – халықаралық ғылым академиялар қауымдастығының академигі болып сайландым. Бұған дейін ғылым саласында екі академиктің, атап айтқанда 1946 жылы Қазақ ССР ғылым академиясы академигі болған Қаныш Сәтпаевты және 1981 жылы академик Асқар Қонаевтың еңбегі орасан. Екеуі де дүниеден өтті. Қазір жер басып, тірі жүрген мен ғана.

– Бұрын академиктер құрамында Назарбаев бастаған біраз адам бар еді. Атап айтқанда, Талғат Мұсабаев, Тоқтар Әубәкіров, олигарх Серікжан Сейтжанов, тағы басқалар да жаңа академияға өте ме?

– Назарбаев та, Мұсабаев, Әубәкіров, Сейтжанов та ғылым докторы, профессор. Олар кезінде еңбектері үшін жабық дауыс беру арқылы сайланған. Академик – олардың заңды атағы. Ғылым кандидаттары академик атанып жатқанда, олар неге академик болмайды?

Нұрсұлтан Назарбаевтың ғылым саласына жасаған еңбегін айтып берейін. Ол Мәскеуде ірі ғалымдардың алдында диссертация қорғап «экономика ғылымдарының докторы» атағын бірауыздан алды. Назарбаев – Қазақстанда нарықтық экономиканы құрған адам. Сондықтан ол кісінің академик болып сайлануы – заңды құбылыс. Тіпті, ол президент болмаса да, сол жұмыстары үшін академик болып сайланар еді. Ал оның президенттік қызметіне, басқа жағына ештеңе айта алмаймын, тек ғылыми тұрғыдан жұмысына баға бере аламын. Біреу білер, біреу білмес, Назарбаев Беларусь ғылым академиясының академигі, МГУ-дың профессоры. Бірақ ол кісі жаңа академияға өте ме, жоқ па, оны қазіргі академияның президенті Күрішбаев шешеді. Біздің академия ең соңғы жиналысын өткізді. Енді мен академияны басқармаймын.

Десе де, 2003 жылы Назарбаев академияны «Қоғамдық бірлестік» етіп өзгертті. Бірақ бізді қаржыландырып, барлық мерейтойға келіп тұрды. ТМД академиялары ішінде алдыңғы қатарда болдық.

– Әрине, 79 жылдық тарихы бар академияның еңбегін ешкім жоққа шығармасы анық. Дегенмен, бұрынғы академияы жаңғыртудың орнына жаңа академияның құрылғанына іштей наразылық бар сияқты...

– Реніш болады, әрине. Біз кеше ғана құрылған жоқпыз. Қазақстанның Ұлттық ғылым академиясы 1946 жылы 1 маусымда құрылды. Оның қалыптасуына Қазақстан компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы Жұмабай Шаяхметов, сол кездегі министрлер кеңесінің төрағасы Нұртас Оңдасыновтың еңбегі зор. Алғашқы президенті болып Қаныш Сәтбаев сайланды. Академия ғалымдары Мәскеу, сол кездегі Ленинградтан келген институт ғалымдарымен бірлесіп Қазақстанның жерасты байлығын зерттеді, мұнай-газ кен орындарын анықтап, металлургияға шикізат (алюминий, темір, мыс) болатын минералдарды тапты. Бүгінде еліміздің экономикасына үлкен үлес қосып отырған өндіріс ошақтары, ашылған зауыт-фабрикалар сол ғалымдардың жанкешті еңбегі.

Айталық, ҚазҚСР ғылым академиясының академигі, инженер-геолог Айтмұхамед Абдулин Қызылорданың қызыл құмын толарсақтан кешіп жүріп, мұнайды тапты. Ал гидрогеолог-ғалым Уфа Ахмедсафин жерасты суларын зерттеп, Балқаш көлі сияқты бес көл тапты.

Қазір «Ескі Қазақстан», «Ескі академия» дегенді айтатындарға таңым бар. Егер сол академиктер болмаса, мұнай көзін қайдан табар еді? Балқаштағы тау-металлургия комбинатындағы мыс, алтын шығатын орынды кім анықтар еді? Оны партия басшылары, бюрократтар атқарды ма? Енді келіп «Дайын асқа тік қасық» болып отыр.

– Енді сіздер үшін жұдырықтай жұмылып «Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып» жұмыс істейтін кез туған жоқ па?

– Екі академия қосылып, тату-тәтті жұмыс істеуіміз керек. Бір сөзбен айтқанда, Ғылым академиясына үлкен күш қосылды. Бұл жаңа академия емес, бұл – біз үшін ашылған жаңа форма. Біз президент уәде еткен өз орнымызға келдік. Биыл Ғылым академиясына – 79 жыл, келесі жылы 80 жыл толады. Әр президент есепті өзінен бастай берсе не болады?

Мысалы, Ресей былтыр академиясының 300 жылдығын тойлады. Оған Путин өзі келді. Ресей де патшалық, империялық, кеңестік дегендей бірқатар саяси, тарихи кезеңнен өтті. Қаншама өзгеріс болса да, бірақ академиясына тиген жоқ қой. Академия деген – ғылым. Ғылымсыз ешбір мемлекет өспейді. Президенттің өзі «Ғылымсыз даму жоқ» дейді. Ал іс жүзінде не болып жатыр? Ғылымды ойлаған адам алдымен ғалымдарды сыйлауы керек. Қазіргі Қазақстандағы философия докторы-PhD докторы шетелде ғылыми атақ болып саналмайды, бұл – академиялық атақ. Колледждерге, орта кәсіптік оқу орындарына сабақ беретін оқытушыларға тән академиялық атақ. Бірақ Қазақстандағы заң бойынша олардың дәрежесі ғылым кандидатына теңестірілген.

Нағыз білікті академик ғалым дайындауға 20-30 жыл керек. Ал біздегі 200 академиктің әрқайсысы – жетекші ғалым. Оларды дүниежүзінің ғалымдары мойындаған. Мұндай ғалымдар Қырғызстан мен Өзбекстанда да саусақпен санарлық. Бірақ кейбіреулердің бағалағысы келмейтіні қынжылтады. Сондықтан, керісінше, біздің онда барғанымыз академияға күш береді. Шалажансар академия енді нағыз академияға айналады.

Бәзбіреулер «Екі академия бірігіп, әрі қарай қалай болар екен?» деуі мүмкін. 160 адам кеше ғана бірге жүрген ғалымдар ғой. Олардың арасында неге ынтымақ болмауы керек? Меніңше, бұрынғы мемлекеттік мәртебесі бар академиядан да мықты болады деп сенемін. Бір елде екі Ұлттық академия болғаны ұят. Осы тұрғыда ҚР Президентінің көмекшісі Арман Қырықбаев пен Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбектің заңды құжаттарды қолдап, екі ҚР ҰҒА-сын біріктіруде қажырлы жанашырлықпен атқарған қызметін ризашылықпен атап өткім келеді.