Қазақстандықтар теледидар көруді қойды: елге қандай қауіп төнуі мүмкін?
Қазақстанның медианарығы біржола өзгерді. Қазақстандықтар теледидар көруді қойды.
Астана, NEGE. Жақын арада отандық кәсіби онлайн-бұқаралық ақпарат құралдарының басым бөлігі жабылып қалуы мүмкін.
«Бұл жағдайда мемлекет боттар армиясымен, шетелдік арандатушылармен және анонимді Telegram-арналармен бетпе-бет қалу қаупіне ұшырайды. Ал Қазақстанның жарнама нарығы жергілікті сипатынан айырылып, «импорттың» тағы бір саласы ретінде қалыптасты», – деп жазады Nur.kz ақпараттық порталы.
Не жағдай болды?
Соңғы екі жылда телевизия ақпараттың негізгі көзі болудан қалды. Жедел жаңалықтар бүгінде онлайн-медиа, әлеуметтік желілер мен мессенджерлер арқылы таратылады. Қоғам да соған бейімделе бастаған.
Бұл жағдай тек Қазақстанға тән емес. Әлемнің барлық елінде теледидар көру көрсеткіші төмендеп барады. Классикалық ТВ тұтыну көлемі бірнеше жылдан бері азайып бара жатыр, ал экран алдындағы уақыт стриминг пен онлайн-платформаларға ауысуда.
АҚШ-та биыл тарихи оқиға болды: аудиториясы жағынан YouTube теледидар арналарын басып озды. Америкалық телевизия жарнама құнының жоғары болуына байланысты әлемдегі ең бай салалардың бірі саналатынына қарамастан, осындай жағдай болып отыр. Олар контентке басқа елдерге қарағанда көп қаржы бөле алады, бірақ олар соның өзінде аудиторияны ұстап қала алмады — көрермен жаппай онлайнға көшіп жатыр. Ал басқа елдерде эфирлік телевизияның жағдайы одан да мүшкіл.
Қазақстандықтардың да теледидар көруді қойғанын «Қайрат» – «Реал Мадрид» матчы кезінде болған жағдай анық дәлелдеді. Футбол көруге отырғандар саны жоғары болғаны соншалық, тіпті «Қазақстан» телерадиокорпорациясының онлайн-платформаларының өзі артық жүктемеге шыдай алмады.
ҚР Жасанды интеллект және цифрлық даму министрлігінің баспасөз қызметі 2025 жылғы 30 қыркүйекте сағат 21:30-да «Қайрат» – «Реал Мадрид» матчының онлайн-трансляциясы кезінде қолданушылар санының көптігіне байланысты «Қазақстан» ТРК платформасында ақау шыққанын хабарлады. Qazaqstan.tv, qazsporttv.kz сайттары, сондай-ақ BeeTV және TV+ қосымшалары да уақытша қолжетімсіз болған.
Миллиондаған қазақстандық неге теледидарды қосуды ойламаған? Себебі олар әдеттегідей онлайн-сервистерге жүгінді. Ал ол платформалар қолданушылардың күрт артуына төтеп бере алмады.
Теледидардың қосылмауының басты себебі – көпшілікте кәдімгі эфирлік ТВ жоқ. Дегенмен эфирлік, спутниктік және кабельдік хабар тарату штаттық режимде жұмыс істегені хабарланды.
Осылайша, теледидарды әлі де бұқаралық ақпарат құралы деп есептейтіндер өздерін алдап жүр. Бұл – қазіргі күні аудиторияны газет арқылы қамтуға тырысумен бірдей.
Ақшамен дауыс беру
Бизнес тарапынан да телевизияға деген қызығушылық тез жоғалып барады. Ал бизнес – ең бейтарап төреші.
Рейтингтер мен көрсеткіштер қанша жерден жоғары болғанымен, бизнес пікірмен емес, ақшамен дауыс береді. Тиімсіздікке жол бере алмайды. Сондықтан ол жұмысын тоқтатып бара жатқан ескі арналарға жабысып қалмай, жарнама бюджеттерін сенімді түрде эфирлік ТВ-дан интернетке бағыттап жатыр.
Орталық Азия Жарнама Ассоциациясының дерегіне сүйенсек, 2023 жылы Қазақстанда интернет-жарнамаға жұмсалған шығын ТВ-жарнамадан асып түсті: телевизияға – 40,2 млрд теңге, интернетке – 53,8 млрд теңге.
2024 жылдың қорытындысы бойынша, интернет-жарнама жалпы нарықтың 51%-дан астамын алып отыр, ал ТВ-жарнаманың үлесі 31%-ға дейін төмендеді.
2025 жылдың алғашқы жартыжылдығында интернеттің үлесі 52,82%-ға жетіп, теледидардың үлесі рекордтық төмен көрсеткіш – 23,42%-ды көрсетті.
Жарнама нарығы – ел үшін тағы бір «импорт» саласы
Бұрын жарнама шығындарының негізгі бөлігі отандық телеарналар мен БАҚ-қа түсетін. Қазір, жоғарыдағы деректер көрсеткендей, жарнама шығынының 52%-дан астамы интернетке кетеді, ал оның басым бөлігін шетелдік платформалар алады.
ТВ монополиясын жоғалтты. Енді не қалды?
Ақпараттың негізгі көзі – отандық онлайн-БАҚ. Жер сілкіністері, футбол матчтары, үкіметтегі ауыс-түйістер – барлық жедел жаңалықтар қолданушылардың орасан зор ағынын тудырады. Бұл отандық онлайн-платформалар үшін әрдайым үлкен сынақ, инфрақұрылымға үздіксіз инвестиция салуды талап етеді.
Телеарналар жабылып қалса не болады?
Аудиторияның назары лезде бытырайды. Оны түрлі инфлюенсерлер (өздерін солай атайтындар да бар) мен шетелдік медиа өз қолына алады.
Алматыдағы «жер сілкінісін болжаушыны» еске түсіріп көрейік. Мұның жалған ақпарат екенін дәлелдеу үшін үлкен күш қажет болды. Бұл жұмысты коммерциялық онлайн-БАҚ атқарды. Мемлекеттік платформалар мұндай жағдайда жалғыз өзі төтеп бере алмайды, себебі оқырман сенімі жеткіліксіз.
Ал егер мұндай жалған ақпаратты жоққа шығаратын ешкім болмаса ше? Егер ондай «жалған сейсмологтар» 10, 20 немесе одан да көп болса не істейміз?
Мессенджерлерде девальвация туралы, немесе баға мен салықтың бірнеше есе өсетіні жайлы қауесет тараса, мемлекет қалай әрекет етеді? Мұндай фейктерді сол сәтте, әрі тек мемлекеттік арналарда ғана емес, барлық алаңда жоққа шығаруы қажет.
Ең қауіптісі – ел ақпараттық тәуелсіздігінен айырылады.
Босаған ақпараттық кеңістікті шетелдік медиа мен өз күн тәртібі барлар басып алады.
Басқа елдердің тәжірибесіне назар аударыңыз. Непалда 2023–2024 жылдары медиа саласында қаржылық дағдарыс басталып, журналистердің жалақысы кешіктірілді, ал БАҚ иелері бизнесті дамытуды тоқтатып, жылжымайтын мүлік сияқты басқа салаларға көшті. Нарықты сыртқы платформалар жаулап алды.
Ал 2025 жылы Непалда әлеуметтік желілерде биліктің мемлекеттік қаржыны тиімсіз басқарғаны туралы айыптаулар тарағаннан кейін үкіметке қарсы жаппай наразылықтар басталды. Көптеген танымал әлеуметтік желілер бұғатталған соң саяси дағдарыс күшейді. Тіпті армия министрлер мен жоғары лауазымды шенеуніктерді тікұшақпен эвакуациялауға мәжбүр болды.
Қазір кейбір шенеуніктер мен азаматтарды тек қарқын алған Threads мессенджері-ақ алаңдатуда. Ал алдағы бір-екі жылда тағы қанша жаңа платформа пайда болатынын кім білсін?
Дағдарыс сәттерінде адамдар ресми дереккөздерге сенуден қалды, ал желідегі қауесеттер саясатты қалыптастыра бастады. Бұл – теория емес, бұл – болған, дәлелденген факт.
Неліктен отандық онлайн-БАҚ жойылып кетуі мүмкін?
Интернет-жарнаманың үлесі өсіп жатыр. Бірақ барлық ақшаны кім алып отыр?
Шетелдік онлайн-платформалар: Google (YouTube, Google Ads), Meta (Facebook, Instagram, Threads).
Себебі ол платформаларда кез келген нәрсені қалай болса солай жарнамалауға болады. Ал қазақстандық медиа қатаң реттелген жүйеде, белгілі бір шеңберде жұмыс істеуге мәжбүр. Бұл талаптар шетелдік корпорацияларға қолданылмайды.
Салықтық және экономикалық жүктеме де өсіп келеді: жаңа Салық кодексі, инфляция, девальвация, кассалық алшақтық – мұның бәрі саланы қыспаққа алып отыр. Сонымен қатар біз трансұлттық платформалармен бәсекелесуге мәжбүрміз.
Парадокс мынада: отандық медиа ережелерге бағынады, салық төлейді, жұмыс орындарын ашады, ал ақша шетелдік компанияларға кетіп жатыр.
Ешқандай шара қолданылмаса, неге тап болуымыз мүмкін?
Жарнамадан түсетін табыс одан әрі азая береді. Редакциялар жабылады, кейбірі платформалар үшін контент өндіретін аутсорс-цехтарға айналады. Жас журналистер тұрақтырақ сала – блогингке немесе маркетингке кетеді.
Қазақстанның онлайн-кеңістігін шетелдік контент, дереккөзсіз, фактсіз, жауапкершіліксіз әуесқой материалдар басады.
Ал елге шынайы және тексерілген ақпарат қажет болғанда ондай дереккөз табылмайды. Қоғамға не жағдай болып жатқанын түсіндіре алмаймыз. Өйткені түсіндіретін ешкім қалмайды.
