Аружан Саин: 500 миллион теңгеден асатын қылмыстық құқық бұзушылық анықталды

NEGE тілшісі бала құқықтары жөніндегі уәкіл Аружан Саинмен балалар төңірегіндегі өзекті мәселе жөнінде әңгімелесті.

  – Аружан, жақында әлеуметтік желі арқылы президентке үндеу жолдадыңыз. Жалпы, «Балалар жылы» атқарылып жатқан шараларға көңіліңіз тола ма?  Дәл қазір ең алдымен кезек күттірмейтін мәселе қайсы? 

 – Шыны керек, бұған дейін президентпен кездесу жөнінде жазған хаттыма президент әкімшілігінен қарсылық танытқан жауап келген. Екінші ретінде қордаланған мәселе президентке әлеуметтік желі арқылы нақты жететінін түсіндім. Өкінішке қарай, «Балалар жылына» қатысты атқарылуы тиіс шаралардың көпшілігі тек есеп үшін ғана сияқты. Ал балалардың болашағына қатысты пайдасы бар жобалар аз. Яғни, өскелең ұрпақтың өмірін жақсартатын дүниелер орталық немесе жергілікті атқарушы органдар тарапынан қолдау таппай отыр.  

  – Әсіресе, қандай мәселеге қатысты? Нақтырақ айтып өтсеңіз...  

 – Бұл мысалы, екі ірі реформаға қатысты – балалық арасындағы мүгедектікті азайту және балалардың спортпен және шығармашылықпен айналысуы үшін мемлекет тарапынан жан басына шаққандағы қаржыландыруды енгізу.

Бірінші жағдайда біз үш ведомство – Денсаулық сақтау министрлігі (ДСМ), Білім және ғылым министрлігі (қазіргі Оқу және ағарту министрлігі) және Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі арасындағы өзара келіспеушіліктерді жеңе алмаймыз. Осыған орай, Қазақстан Республикасында мүгедек балаларға жан-жақты көмек көрсетуді жақсартудың 2021-2023 жылдарға арналған жол картасы қағаз жүзінде қалып отыр. Есесіне, мүгедек балалардың саны өсіп келеді.

Бұл балалар құқығының бұзылуына ғана емес, сонымен қатар бүкіл денсаулық сақтау жүйесіне ауыртпалық түсіреді. Яғни, дәрі-дәрмек сатып алуға және экономикалық шығынға әкеледі. Мұнымен қоса әлеуметтік жәрдемақыларды, сондай-ақ отбасылар үшін қаржылық және психо-эмоционалдық проблема ауыртпалығын арттырады.

Бір сөзбен айтқанда, біз балаларды мүгедектіктен, оның ауыр түрлерінен құтқару үшін барлық көмекті жасауға мүмкіндік бар. Ол үшін дер кезінде, яғни олар өмірге келген күннен бастап кірісуіміз қажет. Әсіресе, тәуекел тобындағы балалардың нақты дмагнозын анықтау үшін ерте толық медициналық көмек көрсетілуі керек. Егер дер кезінде барлық қажетті оңалту шарасын (әлеуметтік қорғау органдарымен) жүргізіп, ерте түзетуді (білім беру органдарымен) қолға алсақ, әлдеқайда тиімді болар еді. Өкініштісі, бізде олай емес.

 – 600 мыңнан астам баланы қамтыған ArtSport реформасы жайлы не айтасыз?

– 2021 жылдың мамырында басталып, жыл соңына дейін 600 мыңнан астам баланы қамтыған ArtSport реформасына келсек, жергілікті шенеуніктер түрлі сылтаумен оның жүзеге асырылуына саботаж жасап, дарынды балаларды мемлекет есебінен спортпен айналысу мүмкіндігінен айырғандықтан реформа қазір «тоқтап қалды». Ойын-сауық іс-шараларын және кәсіби спорт клубтарын миллиардтаған қаржымен қаржыландыруды жалғастыруға ақша бар, бірақ балалардың бұқаралық спорты мен шығармашылығына ақша жоқ. Мұны қалай түсінуге болады?

Мәдениет және спорт министрлігі ата-аналар мен қызмет көрсетушілерге балалардың құқықтары үшін күресуге көмектесудің орнына, реформаны құрдымға кетіретін бірдеңелерді ойлап табады. Біз БАҚ көмегі арқылы бұл процесті қайта жандандыру үшін қолдан келгеннің бәрін жасап жатырмыз. Шын мәнінде, балалар төңірегінде қордаланып қалған мәселе шаш-етектен. Бұл түйткілдер шешілуден гөрі, қарша борап жатыр.

  – Елімізде бала асырап алу шарты жеңілдеді ме?

  – Қазір 7 мыңға жуық адам патронаттық ата-ана болғысы келеді. Интернаттық мекемелердегі (балалар үйлері, балалар үйлері, медициналық-әлеуметтік мекемелер – мүгедек балаларға арналған) балалар саны шамамен 4500-ге жуық. Яғни, біз мемлекеттік институттарды алмастыратын кәсіби отбасылар институтын енгізу барынша нәтиже беруі тиіс кезеңде тұрмыз. Осы жылы біз кәсіби отбасылар туралы заң қабылдап, барлық қажетті нормативтік құқықтық актілерді әзірлей аламыз деп сенемін.

   – Сіз балаларға тиесілі дүниелерді қолды етіп, бөлінген қаржыны жеп қалғысы келген мекемелерді әшкерелеп едіңіз. Осы туралы айтып бересіз бе?  

   – Қаржы мониторингі агенттігімен және Бас прокуратурамен бірлесіп жүргізген жұмысым осы интернат мекемелерінде балалардың құқықтарының жаппай бұзылуын анықтады. Оның үстіне оның 50-ден астамы жалпы шығыны 500 миллион теңгеден асатын 34 мекемеге қатысты қылмыстық құқық бұзушылық ретінде сараланған! Назарыңызға олардың бірнешеуін ұсынсам:

Павлодар облысында көру және есту қабілеті нашар мүгедектер үшін техникалық талаптарға сай келмейтін ноутбуктер мен ұялы телефондар жеткізілді. Нәтижесінде 209 миллион бюджет қаражатының ұрлануына жол берілген. Тергеу жүріп жатыр. Елордадағы балалар үйлерінің бірінде азық-түлік сатып алуға бөлінген 25,8 миллион теңгенің ұрлығы анықталды. Ұрланған қаражатқа мекеме қызметкерлері пәтер сатып алып, қайта сатқан. Іс сотта қаралуда.

Түркістан облысында медициналық-әлеуметтік мекемеге көмір сатып алу үшін бөлінген 14,1 миллион теңгенің ұрлығы анықталды. Ұрлық фактісін жасыру үшін мекеме қызметкерлері мемлекеттік аудит қызметкеріне 500 мың теңге көлемінде пара бермек болған. Осы өңірде есту қабілеті нашар балаларға арналған мектеп-интернатта 2,1 миллион сомаға киім-кешек, кеңсе тауарлары мен тұрмыстық заттар ұрлығы анықталды. Келтірілген шығын өтелді, аталған мекеме басшысының орынбасары жауапкершілікке тартылды.

Шығыс Қазақстан облысындағы мамандандырылған мекемелердің бірінде 2,6 миллион теңгенің азық-түлігі ысырап болғаны анықталды. Шымкентте жетім балалардың сауықтыру демалысын ұйымдастыруға бөлінген 2,8 миллион теңгені ұрлау фактісі анықталды. Істі тергеу барысында келтірілген шығын өтелгенімен, балалар жазғы демалыссыз қалды.

Атырау облысында балалар мекемесінің басшылығы матрас сатып алу үшін 900 мың теңгені есептен шығарды. Бұл шын мәнінде демеушілерден алынған әрі бұрын пайдаланылған болып шықты. Шығын қалпына келтіріліп, іс тоқтатылды. Алматы, Шымкент, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Түркістан облыстарында балалар мекемелерін жөндеу кезінде 27 миллион теңгенің жымқырылғаны белгілі болды. Келтірілген шығынның үштен бірі өтелген.

Сот және тергеу тәжірибесін талдау ақша жымқыруға жағдай туғызатын бірқатар жүйелі проблемаларды анықтады. Өкінішке қарай, Бас прокуратура енгізген ұсыныстар әлі орындалған жоқ. Қазір біз бұл жүйені өзгерту үшін жұмыс істеп жатырмыз.

  – Мектепте тегін ыстық тамақпен және мектеп формасымен қамтамасыз ету бойынша да мәселе көтерген едіңіз. Алайда, Оқу-ағарту министрлігі балалардың құқықтарын қорғау комитеті бәрі кезең-кезеңмен жүзеге асып жатқанын айтты...

  – Мектептегі тегін тамақ пен мектеп формасын жеңілдікпен беру туралы ұсыныстарымнан бас тартпаймын. Президент әкімшілігі бақылауындағы реформалардың бірқатары (1-11 сынып оқушыларын ыстық тамақпен, мектеп киімімен қамтамасыз ету бойынша) «Балалар жылының» жоспарына кірген жоқ. Қалған реформаларды жүзеге асыруда көптеген мәселелер бар. Өйткені, бұлар жүзеге асса, балалардың игілігіне қызмет етіп қана қоймай, адамдардың мемлекетке деген көзқарасын жақсы жаққа өзгертуге ғана емес, сонымен қатар бірден үш алып саланы – өнім өндіру, ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу және қоғамдық тамақтандыру және жеңіл өнеркәсіптің дамуына ықпал етеді. Жаңа жұмыс орындары ашылады, салық түсімдері артады. Бұл презедент Тоқаевтың «Жаңа Қазақстан» құруына нақты қолдау болар еді.  

– Әңгімеңізге рахмет!