Депутаттар портреті. Жигули Дайрабаев. «Жегулі»

Ал біздің «жегулінің» мән-маңызы басқада. Егер кейіпкеріміз осыдан 4-5 ғасыр бұрын өмірге келсе, оның аты Жигули емес, Жегулі боларына бәс тігеміз.

Есімнің екінші қыры

Сылқылдатып ішетін сыраның да, тыртыңдатып мінетін көліктің де атауы бір – «Жигули» екенін білесіз. Сондықтан шығар, Дайрабаевтың аты аталған жерде екі өкпесінен жын қысқандай, жымыңдасып қалатын жұрт көп. Мұны біз ғана емес, кейіпкеріміздің өзі де сан рет байқаған сияқты. Себебі ілгеріде берген бір сұхбатында: «Менің есіміме күліп жатқандар, оны талқылап жатқандар бар, мен оның біреуіне жаман сөз айта алмаймын. Олар да аман болсын, өйткені олардың бәрі – менің сайлаушыларым», – деген еді.

Ал мұндай келелі сөз, кесімді пікірді кім айта алады? Әрине, атына заты сай адам ғана айта алады. Демек Дайрабаевтың есімі сыра мен көліктің атауына байланысты қойылмаған. Егер күмәніңіз болса, біз тарихты қопарып, дәлел келтіреміз.

Мысалы АвтоВАЗ-дың алғашқы «копейкасы» зауыттан шыққанда, Жигули Дайрабаев мектепті енді бітіріп, аға шопанның көмекшісі болып жүрген. Үйде туған бала өріске шығып, мал қайырғанша есімсіз жүрді десеңіз, кім сенеді? Сондықтан Сіз бен біз келісе отырып, көлік атауына қатысты болжамды «сызып» тастауға тиіспіз.

• Оқи отырыңыз: Депутаттар портреті. Дәулет Мұқаев. «Тазша бала»

Рас, «Жигули» сыра өндірісінің алғашқы сусындары 1934 жылы құтыға құйылған деген деректер бар. Алайда дені сау қазақ баласына сыраның атын қоймайтынын білуіңіз керек. Білмесеңіз, кейіпкеріміздің өзін тыңдаңыз: «Бұл атты маған әкем марқұм берген. Қазақ арманшыл халық қой, армандайды. Кім баласын жаман болсын дейді. Мен ойлаймын, әкем менің атымды таудың атынан қойған».

Міне, негізді де, дәйекті нұсқа – осы. Жигули тау қыраттары – Батыс Қазақстан облысымен шектесетін Ресейдің Самара облысында. Еділ өзені Жигули тауларын орай ағып келіп, Каспийге құяды. «Еділді тартып алғаны – етекке қолды салғаны...» деп басталатын Мұрат Мөңкеұлының зарлы өлеңін осы жерде есіңізге бір алып қойғаныңыз жөн.

Ал Жегулі деген не? Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, филология ғылымдарының кандидаты, жазушы-аудармашы Камал Әлпейісованың «Жигули – таудың аты...» дейтін бір керемет әңгімесі бар. Осы шығармада қаламгер кейіпкерінің аузына мынадай сөз салады: «Біраз еңбектерде «жигули» деген сөз түркінің «жегулі» деген сөзінен шыққан деп түсіндіріледі...».

Әлпейсіова қатардағы қаламгер емес. Көптеген грек, батыс ойшылдарының еңбектерін қазақ тілінде сөйлеткен, орыс тіліне Махамбет өлеңдерінің жолма-жол аудармасын жасаған, еліміздегі ілеспе аудармаға із салған алғашқы аудармашылардың бірі. Демек арғы-бергінің бәрін екі тілде қатар қопара беретін бірегей қаламгер.

Сонымен түсінген шығарсыз, жигулидің арғы түбі – жегулі. Тек депутат Дайрабаев өмірге сәл кештеу келіп қалды. Әйтпесе, оның есімі құлаққа оғаштау емес, таза қазақша болып естілер еді.

Коммунизмге жол, сайлауға атпен

Кейіпкеріміздің өмірбаянына бөлім арнап, оқырманның алтын уақытын босқа «өлтіргіміз» келмейді. Жигули Дайрабаев еңбек жолын аға шопанның көмекшісі болып бастағанын жоғарыда айттық. 1954 жылы өмірге келгенін ескерсеңіз, жастық-шағы Кеңестік кезеңнің «гүлденген дәуірінде» өткенін оңай аңғарасыз. Ілгеріде Жамбыл облысының Құлан ауданында (бұрынғы Луговое) «Путь к коммунизму» деген колхоз болған. Коммунизмге «бара жатқан» колхоздың малын бағып, көмекшілік қызметінен көтерілгенде, кейіпкерімізге көліктің тізгіні беріліпті. Артынша комсомол комитетінің хатшысы қызметі бұйырған.

Міне, «Комсомолдық қызметі Дайрабаевқа даңғыл жол салып берді», «Үкімет жетпеген коммунизмге осы кісі жетті» дейтіндер кейіпкеріміздің кейінгі жетістіктері мен жұртты шулатқан даулы оқиғаларын назарға алған секілді. Бірақ біз бұл жерде ондай кәкір-шүкір әңгімені қоя тұрып, маңызды әрі ірі мәселені қозғауды орынды көріп отырмыз. Өйткені Жигули Дайрабаев – президенттік сайлауға түскен адам. Назарбаевсыз өтетін тұңғыш сайлауға әркімнің де таласы болғаны анық. Бірақ жүз мыңдаған мүшесі бар «Ауыл» партиясы басқаны емес, дәл осы Дайрабевқа сенім артып, үкілеп ортаға шығарды.

Обалы не керек, кейіпкеріміз қазаққа «коммунизм жасап берем» деп өтірік айтқан жоқ. Есесіне, «Қазақстанды аграрлық державаға айналдыруға ниеттімін» деді. «Ауылдан» шыққан үміткердің бұл сөзі көптің көкейіне қонды. Көкейге қонатын дүниені кейіпкеріміз сөзбен ғана емес, ісімен де көрсеті. Үгіт-насихат үрленген шардай «керіліп» тұрған кезеңде Ақтөбедегі сайлаушыларға ат тағалап көрсетіп, әлеуметтік желінің астаң-кестеңін шығарды. Ертең президент болуы ықтимал адамның ат бауырында жүргені өзге ұлыстың өкілдеріне жат көрінсе көрінген шығар, ал қазақ байғұс кәдімгідей арқаланып қалды. «Жигули Дайрабаев талай қызмет атқарса да, көмекші кезіндегі тірлігі көбірек есінде сақталған екен, қанша дегенмен Сақтың сарқыты ғой, осы кісіні таңдайық» деген тұжырымға беки түсті.

Неге бұлай болды? Мәселе былай екен, Саит Рузиев Фатимамаен 2002 жылы отау құрып, 2017 жылы ажырасады. Алайда әйел күйеуінің рұқсатынсыз ортақ мүлікті Жигули Дайрабевқа сатып жібереді. Алыс-беріс кезінде некенің бұзылуы туралы 2017 жылы шыққан шешім негізге алынған. Алайда сот оның күшін жойды, себебі сол кездегі сотқа Саит Рузиев қатыспаған. Яғни, ерлі-зайыптының заңды ажырасуы 2022 жылғы сот шешімімен есептеледі. Ал үйдің сатылуы одан бұрын болған...

Ауылда өсіп, «Ауылдың» беткеұстарына айналған Жүкең «Бүлінгеннен бүлдіргі алма» деген сөздің мәнін білуі тиіс-тін. Білмеген күннің өзінде «Үйің жақсы екен, бірақ күйеуің қайда?» деп Фатимадан бір ауыз сұрай салса, мұның бірі де болмас еді. Бірақ өкінгеннен не пайда? Ылдым-жылдым алыс-беріс пен одан кейінгі айтыс-тартыстар зауыттан жаңа шыққан жигулидей зыр етті де, өте шықты.

Сөз оңдау мен бас оңдау

Білесіз, «Дайрабаев Парламенттен кете ме?» деген сұрақ «Назарбаев биліктен кете ме?» деген сауалдан кем болған жоқ. Кейінгісін жұртшылық отыз жыл талқыласа, алдыңғысын бүкіл қоғам 2-3 жылдан бері ауыз жаппай айтып келе жатыр. Өйткені дайрабаевтарға қатысты дау-дамайдың шет-шегі жоқ. Біріншісіне екіншісі қосылып, екіншісіне үшіншісі жамалып жатады. Соған орай айтылар сын-ескертпелер де есепсіз. Бірақ біздің Жүкең ұрған сайын семіретін борсық сияқты, құдды. «Сойылдаған» сайын домаланып, жыл өткен сайын жүні жылтырап, ел-жұрттың сілесін қатырды.

• Оқи отырыңыз: Депутаттар портреті. Ардақ Назаров. «Терминатор»

Мәселен Марат Дайрабаев пен Дидар Молдақалық жалғанды жалпағынан басып, білгендерін істеп жүргенде, оларға депутаттың үшінші ұлы Дәурен Дайрабаев «дем берген» деген дерек айтылады. Дәурен – Жамбыл облысы Әділет департаменті басшысының орынбасары болған адам. Дайрабаевтардың дау-дамайын жіпке тізіп жүретіндер «Үшінші ұлдың шимай-шатпаққа қатысы қылмыстық істен алынып тасталған» деп топшылайды. Оның анық-қанығын кім білген, бірақ депутаттың ұлдарына қатысты әңгіме шартарапқа тарағанда, Дәурен Дайрабаевтың да аты аталғаны рас. Қалай дегенмен, бары – үш бала болса, оның үшеуі де әлгіндей «аты жаман» мәселеге «әр тараптан» қосылып, аттары жер жарып жатса, әке үшін оңай дерт емес. Бірақ кейіпкеріміздің басты ерекшелігі сол ғой, қандай қиындыққа душар болса да, мың жылдан бері мүжілмеген тау құсап, міз бақпай тұрып алады.

Бірақ «тұрып алудың да» шет-шегі болады екен. Дауыл соқса да, мызғымайтындай көрінген Жигули Дайрабаев өткенде оңбай омақасты. Алайда депутаттың саяси сауатына қанық жандар мұны сау ақылдың ісіне жатқыза алмады. Түсініп тұрсыз ба, «Дайрабаев реті келгенде «жигулимен» шөл қандыра ма?» деген сауал алғаш рет осы төңіректе айтылған сияқты. Өйткені депутаттың әдеттегіден өзгеріп, бірсыдырғы қалпынан «біртүрлі қалыпқа» ауысқанына жұрт бір емес, екі рет куә болды. Алғашқысында Мәжіліс төрағасын бас-көз жоқ мақтай жөнелгенде, Ерлан Қошановтың өзі «арқан тартып», тоқтатып алды. Екеуара әңгіменің соңы былай аяқталды:

– Сіз ана сауалыңызды жолдасаңызшы, жұртты мақтамай.

– Енді сөзімнің басын оңдап алайын деп жатырмын.

– Сіз басын оңдап жатқан жоқсыз.

Мұны тыңдап отырған көпшілік «Жүкеңнің бұл жүрісі – саяси тұрғыдан дұрыс, бірақ тактикалық тұрғыдан қате. Мақтауды жеке кездескенде айтпай, көп алдында көпіртуі спикерге ұнаған жоқ. Сондықтан Дайрабаев сөзін оңдамас бұрын басын оңдап алуы керек еді» деген «қорытынды» берді...

• Оқи отырыңыз: Депутаттар портреті. Ринат Зайыт. «Әртіс»

Екінші оқиғаның өзінен гөрі салдары сұмдық болған секілді. Себебі кейіпкеріміз «Ауыл» партиясы төрағасының орынбасары деген дүрдей қызметінен бір күнде айрылып қалды. Бірақ себебін ешкім ашып айтқан жоқ. «Жүктемесі көп», «іс-шаралар жетіп артылады» деген секілді сырғытпа жауаптарға жұрт сенбеді. Ал қазақы саясаттың жөн-жоралғысын жақсы білетіндер «Ауылдағы» аласапыранның сырын Дайрабевтың мына сөзімен байланыстырды:

«Мына Солтүстік районға мен кеше, сенбі күні барып қайттым. Кірсең, кәдімгі басқа мемлекетке бара жатқандай сезінесің. Біздің ешкімге өкпеміз жоқ. Бірақ біз ұлтпыз ғой, біз қазақ ұлты – мемлекет құрушы халықпыз. Неге бізде қазақшаланбайды, кім кедергі? Қай жаққа қарап отырсыздар, сіздер?! Вот, мәселе осындай! Жан ауырады көргенде!».

Осыны айтқандағы Жүкеңнің жүзіне қарасаңыз, бір нәрсе анық байқалады. Кейіпкеріміздің көзі шатынап, қарсы келген адамды шықшыттан қойып жіберетіндей тым қатулы кейіпке еніп алған. Ал айтқан сөзі мен көтерген мәселесінде мін жоқ. Ендеше Жүкеңнің ашуын неге «Ауылдықтар» ақылға жеңдірмеді? Басқаны қайдам, бізге Дайрабаев өз бойына «шақ емес», аузы дуалы өзге біреу айтуы тиіс сөзді «ұрлап алып», орай келгенде, «ұрып жібергендей» көрінеді. Олай дейтініміз, сөздің де салмағы болады. Ол жөні түзу адамның аузынан шықпаса, құнын жоғалтады. Мысалы Жигули айтты екен деп Солтүстіктегі жер-су атаулары қазақшалануы мүмкін бе? Мүмкін емес деп кесіп атпай-ақ қояйық, бірақ мемлекет құраушы ұлттың өкілдері ретінде қазақшаланған өңірге барып, құлпынай егуге дайрабаевтардың моральдық құқы бар ма? Бар десеңіз, аты қазақшаланбаса да, солтүстікке көшіп, егін салып, субсидия ала беруіне не кедергі? Жоқ десеңіз, онда Дайрабаев айтқан сөзде не құн, не мән қалды?

Түйін: Басшылықтағы адамның етекке бір-ақ түсуі – елге қызық болғанымен, өзіне қиын-ақ. Бұл жағдай Жүкең үшін жуәрмектерінің былығынан да, өзінің «адасқан» сәттерінен де ауырлау. Пендеуи тұрғыдан қарасаңыз, желкесінен басқан жүктің жүрекке түсірер салмағын сезінуге болады. Өйткені кейіпкеріміз «Ауылға» адал еңбек сіңірді. Нанды бір айтып, атты бір айтып, «сүйек-саяғына» дейін көрсетіп, президенттік сайлаудың дүбіріне дүрмек қосты. Саяси аламанда «Ауылдың» атын алға шығарды.

Бірақ соны қашанға дейін малдануға болады? Нағыз саясаткер әр кезде өзінің кім екенін көрсетіп тұруға тиіс-тін. Ал Дайрабаевтың не «көрсеткенін» өздеріңіз білесіздер. Осыны ескерсеңіз, «Ауылды» да айыптаудың қисыны жоқ. Қысқасы, Жигули Дайрабаев не ары, не бері болатын жол қиылысына жақындап қалған сияқты...

Сансызбай Нұрбаба.