«Трамптың жүргізіп отырған саясаты Қазақстан үшін де үлгі болуы керек» – Экономист Мақсат Халық

Айтпақшы, Трамп дәл осы үлгідегі хатты оншақты елдің басшысына жіберген. Оның қатарында Жапония, Оңтүстік Корея, Малайзия және Тунис елдері бар. Ал Оңтүстік Африка Республикасы, Босния және Герцеговина үшін бұл мөлшерлеме 30 пайыз болып белгіленді. Сербия мен Бангладештен келетін тауарларға – 35 пайыз, Индонезияға – 32 пайыз, ал Лаос пен Мьянмаға – 40 пайыздық тариф енгізілді.

NEGE тілшісі Трамп енгізген 25 пайыздық тарифтің Қазақстан экономикасына әсері жайында экономист Мақсат Халықтан сұрады.

– АҚШ президенті Д.Трамп бірқатар елдерден келетін тауарлардың баж салығын бірнеше есеге көтеріп жатыр. Оның ішінде Орталық Азия мемлекеттерінен Қазақстан ғана бар. Неге?

– Трамп саясатының түп-төркіні – отандық өнімді қолдау. Меніңше, бұл дұрыс. Қазіргі кезде ресми Вашингтон ұзақ мерзімді сауда тапшылығымен күресуге нықтап кірісті. Яғни, АҚШ аумағында тауар өндіретін компаниялар мен өндіріс орындарына бұл тарифтің қатысы жоқ.

Иә, бұл тізімге АҚШ президенті Дональд Трамп Орталық Азия елдері бойынша Қазақстанды ғана қосып отыр. Бұл қатарда Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан жоқ. «Неге Қазақстан ғана?» деген сұрақ туындауы заңдылық. Трамп қос тарап арасындағы сауда қатынастарының беріктігін, АҚШ-тың Қазақстанмен жұмыс істеуді жалғастыруға дайын екенін білдіретінін атап өткенмен, оған бірнеше себеп бар.

Біріншіден, әлемдік геосаяси шеңберде Қазақстанның Еуразиялық экономикалық одақ елдері қатарында болуы да белгілі дәрежеде әсерін тигізеді.

Трамп мынадай ескерту жасады: «Егер қандай да бір себептермен сіздер де кедендік тариф енгізу жөнінде шешім қабылдасаңыз, ол қандай деңгейде болмасын, сол көрсеткіш біздің 25 пайыздық бажымызға қосылады. Бұл тарифтер саудадағы кедергілерді түзету үшін қажет. Сауда теңгерімсіздігі біздің экономикамызға және ұлттық қауіпсіздігімізге айтарлықтай қауіп төндіреді», – деген нақты ұсыныс айтты. Бұл да бекер ескерту емес.

– Жалпы, Қазақстанның АҚШ-қа жөнелтетін тауар экспортының көлемі қандай?

– Қазақстан мен АҚШ арасындағы тауар айналымы 2024 жылы 4,2 млрд АҚШ долларына жетті. Бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 4%-ға жоғары. Қазақстаннан АҚШ-қа экспортталатын негізгі тауарлар: шикі мұнай – 1,1 млрд доллар (үлесі 56,2%), уран – 322,9 млн АҚШ доллары (16,4%), күміс – 239,9 млн АҚШ доллары (12,2%), ферроқорытпалар – 188,2 млн АҚШ доллары (9,5%), тантал және одан жасалған бұйымдар – 17,6 млн. АҚШ (0,89%) және басқалар.

Қазақстан мен АҚШ арасындағы тауар айналымы 2025 жылғы қаңтар-мамырда 1 265,8 млн АҚШ долларына жетсе, 2025 жылғы қаңтар-мамырда Қазақстаннан АҚШ-қа экспорт 418,2 млн АҚШ долларына жеткен.

Алайда, Трамп салған 25 пайыздық кедендік баж салығы сыртқа экспорттап отырған өнімнің бәріне тұтастай салынбайды деген шешім бар. Бұл тек 5 пайызына ғана тиесілі. Бұл шамамен 100 млн доллардың айналасындағы экспортқа арналады. Сондықтан дәл қазіргі жағдайдағы көрсеткішке сүйене отырып, біз АҚШ-қа шығаратын – мұнай, уран, тонтал сияқты шикізат өнімдерінің бәріне экспортта баж салығы енгізілмейді деп келісілген. Сондықтан мұның аз көлемдегі тауарларға тиісті екенін ескерсек, Қазақстан экономикасына айтарлықтай деңгейде әсер етеді деп айта алмаймыз.

Кез келген тарифтің өсіру әлемдік экономикаға кері әсер ететіні түсінікті. Демек, баж салығы өскеннен кейін жағдай тұрақты болады деген тұжырым да дұрыс емес. Себебі, тарифтің өсуі белгілі бір дәрежеде әлемдік тауар айналымына және логистикалық тасымалдау қызметтің өзгеруіне ықпалын тигізеді. Демек, Қазақстан 5 пайыз шикізат тауарын жеткізуші ретінде енді АҚШ нарығына емес, Шығыс Азия елдеріне, Қытайға, Үндістанға экспорттауы мүмкін деген болжам бар.

– Сауда және интеграция министрлігі «АҚШ-тың 25 пайыздық баж салығы Қазақстан экспортының 95 пайызына әсер етпейді», – деді. Дегенмен, арқаны кеңге салуға бола ма?

– АҚШ-тың салық саясаты кейде күмәнді ой тудырады. Сол себептен арқаны кеңге салуға болмайды. Себебі, әлем бойынша тариф саясаты өзгеріп жатқанда экономиканың конъюнктурасы да өзгереді. Оның әлемдік сауда саясатына, Қазақстанның өзіне де жанама түрде әсері болатыны сөзсіз. Дәл қазір бұл ықпал қай тұстан болатынын дөп басып айту қиын. Бірақ бұл жағдайға немқұрайлы қарау керек дегенді білдірмейді. АҚШ сатып алатын 5 пайыз тауарды енді қымбат бағаға саудалауға болады. Мұны сатып алатын АҚШ компаниялары да басқа нарық қарастыруы мүмкін.

Бұл жерде көбінесе АҚШ тарапының өзі зардап шегіп отыр деуге негіз бар. Өйткені, бізден алатын өнімді 25 пайыз тарифпен сатып алады. Ал Қазақстан үшін қай кезде зиян? Егер еліміз АҚШ-тан келетін тауарға сондай тариф енгізсе, онда ұшаққа қажетті қондырғы құралдар, көліктің бөлшектерінің де бағасы еселеніп көтеріледі. Алайда, Қазақстан кері тарифтік саясат бойынша жауап қайтаруға дайын емес. Бірақ әлемдегі қалыптасқан жаңа ережелерге сәйкес, ұлттық экономиканың қауіпсіздігін ойлап, жаңа экономикалық саясат құруға талпынуымыз керек.

Сауда және интеграция министрлігі Қазақстандық экспорттың басым бөлігі – мұнай, уран, күміс, ферроқорытпа, тантал және титан сияқты негізгі шикізат пен стратегиялық тауарлар – жаңа тарифтердің қолданыстан алынуына байланысты жаңа бажсыз жеткізілуін жалғастыра беретінін жеткізді. Яғни, бұл Қазақстан экспортының шамамен 95 пайызына әсер етпейді деген долбар айтты. Қазақстан үкіметі өзіміздің тауарларға қатысты болжамды сауда режимін сақтау тұрғысында АҚШ әкімшілігіне өзара сауда шарттарын жақсарту жөніндегі нақты шаралар мен бастамаларды жолдады. Қазақстан тарапының тұрақты сауда-экономикалық әріптестікті дамыту мақсатындағы ұсынысын АҚШ жағы қараған соң арнайы келіссөз өткізбек екен.

– Қазақстан экономикасына салмақ түспес үшін не істеу керек?

– 25 пайыздық тариф салығы барлық тауарға және көп көлемдегі тауарға енгізіліп отырған жоқ. Біріншіден, біз дәл сол салаларға өзге нарық табуға әрекет жасауымыз керек. Екіншіден, Трамптың жүргізіп отырған осы саясаты Қазақстан үшін де үлгі болуы керек деп ойлаймын. Экономикалық жағынан қуатты, әлемдегі алпауыт мемлекеттің өзі отандық өнімін қорғау мақсатында осындай саясат жүргізуге көшті. Ал біз Еуразиялық экономикалық одаққа, Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше ел ретінде отандық нарықты, өз мүддемізді қорғай алмай келеміз.

Меніңше, осы үлгінің өзін Қазақстан пайдалану керек деп санаймын. Яғни, сырттан келетін тауарларды бағамдап, қай салада отандық өндірушілерді қорғай аламыз, сол бойынша сырттан келетін тауарларға тариф бағасын көтеру арқылы ішкі экономиканың өсуін қамтамасыз етуге болады.