Бейбіт Қойшыбаев: Жазушылар одағы екінші парламент сияқты болуы керек
Жазушы, публицист, ғалым, тарих ғылымдарының кандидаты Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ – Алаш қозғалысының жетекшісі Әлихан Бөкейхан жайлы алғаш мақала жариялағанның бірі. Өз ортасынан саяқ жүрсе де, әлі күнге тарихтың ақтаңдақ беттерін парақтап келеді. Биыл жазушы 75 жасқа толды. Бірақ мерейтойы елеусіз, ескерусіз өткенін айтады.
– Бейбіт аға, бұрын шығармашылық ортада белсенді едіңіз. Қазір қайда жүрсіз? Мерейлі 75 жасқа толып жатыр екенсіз...
– Қолымнан келгенше жазып жүрмін. Репрессия құрбандарын толық ақтау жөніндегі комиссия құрамында жұмыс істедім. Соған байланысты архивтерде отырып, мақалалар дайындадым. Оқырманға танымдық дүние берсем деймін. Мақсатым – жабық қалған қаралы тарихты жарыққа шығарып, жастарға насихаттау.
Өйткені, тарихты білген адам өткенін ұғынып, бүгінгісін айқын түсінеді, болашаққа дұрыс қарайды. Қазір тәуелсіздгімізді нық алып жүретін жастар ғой. Жақында ғана «Тәуелсіздік тамырлары» деген кітабым жарық көрді. Ұрпақ тәрбиесіне атсалысып, тарихи білімді санаға сіңіру.
– Алаш қайраткерлеріне қатысты талай еңбек жаздыңыз. Былайша айтқанда, кітап шығарудан алдыңғы қатардағы қаламгерсіз. Оқырманнан кері байланыс бар ма?
– Оны білмеймін ғой. Қазір кітаптың да тиражы аз. Біраз кітабым Мәдениет және спорт министрлігінің арнайы бағдарламасы аясында жарық көрді. Жастар оқып жатыр ма, жоқ па, айту қиын. Белгілі бір көзі қарақты топ оқуы мүмкін.
Қазір заман басқа болып кетті. Көбі қысқа хабарламаларды ғана оқиды. Көлемді еңбекті қарауға ерінеді. Баспасөзді оқу жағы да кемшін. Дегенмен де, оқыса екен деп жазып жатырмыз.
Насихаттау жұмысымен кітапханалар айналысып та жатыр. Жазушы, журналист Жүсіпбек Қорғасбек «Абай» телеарнасында жақсы кітаптарды таныстырып жүр. Бұдан кейін де қызығып іздеп оқитындар табылады деп ойлаймын.
Кейде естіп қаламын, «Қалың кітап керек пе? Романды кім оқиды?» деген көзқарастағы адамдар бар. Бұл да – қате. «Оқылмайды ғой» деп жазбау дұрыс емес. Қазір кітапты бизнес деп қарайтындар бар. «Жұрт оқымаса, жазып не керегі бар? Кітап жақсы болса, өзі-ақ өтіп кетеді» дейді. Ол кітаптың жақсы екенін кім біледі?
Дәл бүгін жастарға отаншылдық тәрбие беру керек. Ел тарихын терең біліп, Отанға қызмет ету үшін қажет. Сол үшін кітапқа ақпарат құралдары насихат жүргізуі тиіс.
– Кітап, оқырман дегеннен шығады. Кезінде әдебиет төңірегіндегі даудың ішінен жиі төбе көрсетіп қалатын едіңіз. Жазушы Тұрысбек Сәукетаев «Құдық түбіндегі көкбақаның зары» деген мақала жазғанда Дулат Исабековті қолдап, қарсы мақала жазғаныңыз есте.
– Мұндай дау әркез болып тұрады. Әрине, мемлекеттік сыйлық керек шығар. Меніңше, әдеби тұрғыда жетілген керемет шығармаға мемлекеттік сыйлық берудің керегі жоқ. Ондай шығармаға әдеби сыйлық тағайындау қажет. Ал мемлекеттік сыйлық мемлекетке пайдасы тиетін шығармаға берілуі керек.
Өкінішке қарай, мұндағы комиссия ұсынылған кітаптарды оқымайды. Кезінде жазушы Герольд Бельгер де: «Кітапты ешкім оқымайды. Жоғарыдан белгілеп қойған адамдарына береді», – деп айтатын. Қазір де солай болуы ғажап емес.
Әйтеуір, «мынау жақсы жазушы, ол мемлекеттік сыйлық алуы керек» деген көзқарас дұрыс емес. Мемлекеттік сыйлыққа тең дәрежелі әдеби сыйлық тағайындау керек. Бәлкім, бизнесмендер ме, арнайы ұйым тағайындай ма, білмеймін. Ал негізінен қоғамға қызмет ететін отаншыл азаматтарды тәрбиелеуге атсалысатын шығармаға ғана мемлекеттік сыйлық берілсе деген ойым бар.
– Сіз де мемлекеттік сыйлыққа ұсынылып едіңіз...
– Қатыстым. Мемлекеттік сыйлық туралы мақаланы өзім тапсырғаннан кейін жаздым. «Алаш ұя» деген үш томдық кітабым шыққанда ұсындым. Алаш ұлт-азаттық қозғалысы халыққа керек деп ойлаймын.
Бір қызығы, кітапты талқылауға да жібермеген. Әуелі қандай шығарма бар деп оқып, талқылау керек емес пе? Бұл сыйлықты беру керек деген сөз емес. Бәрібір адами фактор әсер етеді.
Жалпы, сыйлықты беруді ұйымдастыру жағында кемшілік бар. Көңілім қалды. Одан кейін қатысқан жоқпын.
– Дегенмен, Жазушылар одағының бұған дейінгі төрағасы Нұрлан Оразалинге деген көзқарасыңызды білеміз. Әсіресе, Жазушылар пленумы айқай-шусыз өтпейтін. Шынында да, жазушылар арасында неге ауызбірлік жоқ?
– Иә, Нұрлан Оразалин туралы жазған қарсы мақалаларым болды. Бірақ оның жеке басын ұнатпағаннан емес, көзқарасына байланысты. Жазушылар одағының жаузшыларға деген көзқарасы тұрғысынан жаздым. Өйткені, кеңес кезінде жазушыларға ұйым да құрып берді. Жазушылар одағы мемлекет ұйымы болды. Әдеби қор деген болды. Кейін қоғамдық ұйым ретінде қалды.
Жазушылардың заңды мойындамай, белгілі бір күшті ғана мойындайтынына ыза болдым.
Мысалы, Нұрлан Оразалин белден басып, Әдеби қорды жойды. Заңға лайық жұмыс істемеді. Біздің қаламгерлердің көбі құқықтық жағынан сауатсыз. Өздеріне тиесілі екі ұйымды заңға сай жұмыс істеткізе алмады. Осы тұрғыда көп жаздым. Бірақ оны біреу-міреу түсінді деп айта алмаймын. Дегенмен, өз көзқарасымда қалдым.
– Жалпы, жазушылар бір-біріне деген өкпе-ренішті кешіре алмайтын сияқты ма, қалай?
– Көзқарас тұрғысынан пікіралуандығы болады ғой. Мәселен, Жазушылар одағының жұмысына келгенде Дулат Исабеков ағамен көзқарасымыз ұқсас болды. Өз басым Жазушылар одағы екінші парламент сияқты болу керек деп есептеймін. Дулат та солай есептейді.
– Қазір Жазушылар одағының жұмысына көңіліңіз тола ма?
– Қазір де қатысым жоқ. Өйткені, мені іздеп жатқан ешкім жоқ, мен де аса іздей қоймаймын. Әйтеуір араға жыл салып кітабым жарық көріп жатыр. Сол тұрғыдан одақ тарапынан талқылау ұйымдастыру жоқ, тіпті оған қарайтын газет-журнал да іздемейді. Мүмкін олар міндетті емес те шығар. Бәлкім, мен көңіл аудартарлық шығарма жазбаған шығармын. Дегенмен, одақ мүшелеріне баға беру, көңіл бөлу жоқтың қасы.
Кезінде жазған сыни мақалаларымнан кейін сондағы газет-журналға баратын жолды жауып тастағандар бар. Сол баяғы өкпе-реніш әлі жалғасып келеді. Әділдік тұрғысынан қарау жоқ. Тек өз биігінен, өз көзқарасынан қарайды. Әсіресе, жазушылар арасында әлі осындай.
Меніңше, одақ басшысы негізгі критерийді нақтылау керек. Әр жазушы өзін мықтымын деп есептейді. Бірақ әрқайсысының мықтылығын дәлелдейтін талқылау, пікірталас болу керек. Қазір бізде сын жанры мүлдем жоқ. Оны таяқ деп түсінетіндер бар.
Сын – шығарманы сынап-мінеп, быт-шытын шығару емес. Мұның пайдасы шамалы. Жазушылар одағы әдебиет институты сияқты талдап, талғап, таразылайтын орталық болу керек. Қоғамдық пікірде де алда жүруі тиіс. Жұрт пікірді зиялы қауымнан күтеді. Осының бәрін атқарса, Жазушылар одағының беделі арта түседі.
– Әсіресе, Жаңаөзен көтерілісі, Қаңтар оқиғасы кезінде жұрт зиялы қауым жаққа елеңдеді...
– Әрине, бұл рас. Белгілі бір жазушылар пікірін білдіреді. Бірақ одақ ретінде, жазушылардың ұйымы ретінде қорытып, пікір айту жоқ. Ол қай заманда да солай. Желтоқсан көтерілісі кезінде де солай болды. Ұйым ретінде талқылап, азаматтарды ауызбірлікке шақыратындай әңгіме өрбітіп, кемшіліктерді болдырмауға үндейтін шаралар өткізбейді.
– Жазушылар бір-бірінің шығармасын оқымайды екен. Сіз ше?
– Бұл пікір рас болуы мүмкін. Менде де бейтараптық бар. Өзіммен өзім жүрмін. Ешкіммен араласа бермеймін. Көбінесе мұрағатта зерттеу жұмысымен отырамын да, ортамен араласа қоймаймын. Ол жағынан ұяттымын.
Дегенмен, қадағалауға тырысамын десем де, бұрынғыдай емес. Жақын араласатын, пікірлесетін қаламгер де аз. Астанада тұратын Мәди Айымбетовпен рухтаспын. 75 жылдығыма арнап конференция өткізуге жастар мұрындық болды. Жас ғалым Елдос Тоқтарбай шығармамды оқып, қадағалап отырады екен. Мені ұстаз ретінде құрметтейтінін айтып жатыр. Соған қарағанда іштей жақын тартатын жас буын бар.
– Сұхбатыңызға рахмет!
