«Алматы-2050» стратегиясы: НЕГЕ 30 жыл?

21 қарашада Алматы қаласының әкімі Бақытжан Сағынтаев көпшіліктің талқысына Алматы қаласының 2050 жылға дейінгі даму стратегиясын ұсынды. Әлеуметтік желідегі парақшасында алматылықтарды қаланың жаңа бас құжатына бей-жай қарамауға шақырған әкім almaty-2050.kz сілтемесімен кіріп, стратегияға қатысты ой-пікірлерін бөлісуді сұрап отыр.

Ойға оралған алғашқы сұрақ: мұның алдында бекітілген Алматының 2020 жылға дейінгі даму стратегиясы не болды? Әлде ондағы жоспар атаулы қағаз бетінде қалып, жүзеге асырып үлгермейтіндіктен, жаңа бағдарлама жазу қажет болды ма?

Екінші сұрақ: стратегияның мақсатына жетудің мерзімі НЕГЕ сонша ұзақ? Технология атаулы екі жылда жаңаланып жатқан қазіргі заманда отыз жыл дегеніңіз – көп уақыт. Әкімдіктің қазір ойластырған жаңалықтары соншама жылда ескіріп қалмасына кім кепіл?

Бұл сауалдарымызға жауап іздеп Б.Сағынтаев жария еткен стратегияға үңіліп көрдік.

Неге басымдық берілмек?

Расын айту керек, стратегияның құжаты қаланың қазіргі жағдайын сипаттаудан, оны мейлінше әділ бағалаудан басталыпты. Әкімдіктің дерегінше, қалаға жаңа аумақтардың қосылуынан жалпы инфрақұрылымға едәуір салмақ түсіп отыр. Тұрғындардың 60 пайызы ғана орталықтандырылған жылу мен ыстық судың қызығын көруде, 23 ықшам ауданда әлі су құбырлары жоқ, 30% көше кешкілік тас қараңғы күйде. Қолданыстағы су, кәріз және жылу құбырларының 60 пайыздан астамының тозығы жеткен. Судың бестен бір бөлігі тұтынушыға жетпей, рәсуа болады. Бұрынғы әкім Бауыржан Байбектің кезіндегі жылу және су құбырларын жөндеу және жаңасына ауыстыру жұмыстары бұл мәселені түпкілікті шеше алмаған секілді. Айтпақшы, қаланың ортасындағы кеңес кезінен қалған ескі құбырдың орнына төселген жаңасының ай өтпей жатып жарылып, жарамай қалғанын сол ауданның тұрғындары күйіне жеткізгені де есімізде.

Жалақысы жоғары жұмыс атаулы қаланың орталығында болғандықтан, Алматының көшелері таңертең және кешкісін кептелістен көз ашпайды. Әкімдіктің есебінше, тұрғындарының 39 пайызы қоғамдық көліктермен қатынайтын қалада автобустар жетіспейді. Метроның өзі ел көп жүретін уақытта аузы-мұрнынан шыға бастады.

Жоғарыда айтқанымыздай жақсы жұмыс, жайлы тұрмыс қаланың тау етегіне жақын бөлігінде, орталығында болғандықтан, бай аудандар мен кедей аудандардың ара-жігі алшақтап бара жатқанға ұқсайды. Стратегияда осындай аудандар арасындағы баға мен жалақы мөлшерінің айырмашылығы бірнеше есеге өскені көрсетілген.  Мұндай алшақтық қылмыс санын көбейткен. Алматыда елдегі тұрғынның 10 пайызы тұрса да, республикадағы қылмыстың 21 пайызы осында жасалады екен.

Бұл мәселелерді әкімдік шет аудандардағы ескі үйлерді бұзып, тұрғын үй кешендерін және әлеуметтік нысандар салу жолымен шешпек. Балабақша, мектеп, кеңсе атаулының бәрі тұрғындардың қатынауына ыңғайлы болу үшін бір-біріне жақын орналастыру көзделген. Отыз жыл ішінде бәрін орталықтандырған су құбырымен, көшедегі жарықпен қамтамасыз етіп, абаттандырылмаған аула қалдырмауды жоспарлапты. Қоғамдық көлік саны көбеймек. 2021 жылдың соңына дейін метроның «Сарыарқа» және «Достық» стансаларын іске қоспақ. Қала шетіндегі тұрғындар үшін электр пойыздары қатынап, жеке автобус жолдары пайда болады. Әкімдіктің мақсаты – 2050 жылға дейін қала тұрғындарының 60 пайызын қоғамдық көліктерге отырғызу. Оның себебі қаладағы жеке көліктер ауаны улы, зиянды заттармен ластау жағынан көш бастап тұрған көрінеді – 65 пайыз. Өкпемізді улап жатқан ауадағы зиянды қалдықтардың 27 пайызын көмір және мазутпен істейтін жылу электр орталықтар шығаруда. Бұл мәселені шешу үшін әкімдік жаңа аудандардағы нысанның бәрін бір-біріне жақын, ықшам етіп салмақшы. Бір сөзбен айтқанда, әркім керегін өз ауданынан тауып, онда-мұнда шапқыламайды. Ал көліктің санын азайту үшін әкімдік автобус жүретін жолдарды көбейтіп, жеңіл көліктің жүру жылдамдығын шектемек.  

Бәріне тең мүмкіндік жасала ма?

Әкімдік «алматылық болсам» деп армандаған әркімге тең жағдай жасауға уәде берді. 2012 жылдан бері қала тұрғындарының орташа жалақысы 3,7 пайызға төмендеген көрінеді.  Қала тұрғындарының 80 пайызының ипотекаға пәтер алуға жағдайы жоқ, сондықтан пәтер жалдауға немесе арзандау үй салуға мәжбүр. Стратегияда бұл жөнінде тұрғын үймен қамтамасыз ету, әлеуметтік көмек көрсету секілді жалпылама айтылғанымен, түйткілді тарқатудың нақты тетіктері қарастырылмаған. 

Қала әкімдігін бақылауға ырық бермей тұрған миграция мәселесі де толғандырады. Өйткені Алматы тұрғындарының саны негізінен сырттан көшіп келушілердің есебінен өсуде. Бұл көрсеткіш 60 пайызға жеткен. Ең қызығы, емханаларға тіркелгендердің саны қала бойынша тіркелгендерден 116 мың адамға көп! Әкімдік мұны да миграциядан көреді. Ал біздіңше, мұндағы кереғарлықтың басты себебі, адам басына мемлекеттен қосымша ақша алатын емхана басшыларының мейлінше көп адамды тіркеуге жанталасуында жатыр. Шынымен тексеретін болса, кез келген емхананың тіркеу тізімінен «өлі жандарды» табуға болады.

Алматыдан адам қаша ма?

Арман қала болған Алматыдан кетіп жатқандар да аз емес екен. «Негізінен білімді, табысты, іскер адамдар көшіп, олардың орнын біліктілігі төмен жандар толтырып жатыр» дейді әкімдіктегілер. Мониторинг және талдау Орталығы жүргізген сауалнамаға қатысқан алматылықтардың 42 пайызы қаладан көшкісі келетінін немесе кетуді ойластырып қойғанын айтқан. Бұл қаланың экономикасына да едәуір салқынын тигізуде. Қаржы, ғылым, технология секілді адамның миын көп қажет ететін салалардың үлессалмағы төмендеп, есесіне көп ақылды қажет етпейтін сауда-саттық өскен. Cтратегия авторлары Алматыны болашақта өңірдің іскерлік, қаржы, мәдениет, білім орталығы ретінде көреді. 

Біз НЕГЕ күмәнданамыз?

Стратегияда көптеген проблеманың ашық көрсетілгені, оларды шешуге деген ұмтылыстың болғаны, қаланың даму жоспарын тұрғындардың талқысына шығарғаны көңілден шығады. Бірақ, ақыры бар түйткілді шешуді отыз жылға созған екенбіз, онда НЕГЕ осындай маңызды құжатты көпшіліктің талқылауына, пікір қосуына соншама аз уақыт берілген?

Бақытжан Сағынтаев стартегияның қала тұрғындарының талап-пікірі ескерілген түпкілікті нұсқасы биыл желтоқсанда Urban Forum Kazakhstan шарасында таныстырылатынын айтып отыр. Қайда, НЕГЕ асығамыз? Бұған дейінгі қаланы дамыту жоспарының нәтижесін ел қашан естіп-біледі? Бауыржан Байбек әкім боп тұрғанда қабылданған «Алматыны дамытатын 50 жоба-драйвердің» тағдыры не болды? Ол жағын НЕГЕ айтпайды? Жалпы стратегияны жүзеге асыруға қанша қаржы бөлінеді және оның орындалуын, қаржының дұрыс жұмсалуын қоғам қалай бақылайды? Ертең президент Қасым-Жомарт Тоқаев Бақытжан Сағынтаевты басқа жұмысқа ауыстырып жіберсе, бұл жоба да қиял күйінде қала ма? Отыз жылда «не есек, не патша өледінің» кебін кимей ме?  

Бастамай жатып бас салды демесін, біз де бастамаға қолдау білдіре отырып, Алматының тұрғыны ретінде Б.Сағынтаевтың жоспарына азды-көпті ұсынысымызды білдіргіміз келеді.

Алым-салықтың ыңғайлы тәртібі

Стратегиядағы мақсаттарды жүзеге асыру үшін инвестиция қажет. Сондықтан стратегияның экономикалық бөлігінде инвесторларға арнайы жеңілдетілген салық режимін енгізуді қарастырғаны, салық төлеудің ашық, таза әрі түсінікті тәртібі бекітілгені жөн. 

Білікті жұмыс күші

Жұмыспен қамту және кәсіпке бағдарлау орталықтары, арнайы кәсіптік білім беретін колледждер стратегияда жүзеге асырылатын жобалардың ерекшелігін ескере отырып, маман дайындау жағына жұмылдырылуы тиіс. Біліктілікті қажет ететін кәсіп түрін таңдағандарға түрлі жеңілдіктер қарастырылуы керек. Сыртқы және ішкі көші-қон бойынша арнаулы мамандығы бар адамдарға мемлекеттік органдар тарапынан түрлі жеңілдіктер, әлеуметтік қолдау қарастырылғаны ләзім.

Жайлы қала

Кез келген инвестор, табысы жоғары адам бірінші кезекте экологиялық таза, жайлы, қауіпсіз, жемқорлық жайламаған, инфрақұрылымы дамыған, жақсы оқу орындары көп, әрі тұрақты қаланы іздейді. Демек, әкімдік бірінші кезекте осы бағыттардағы түйткілдерді шешуге ұмтылуы тиіс. Шу болған «Көкжайлау», «Алтын Ордадағы» әлі бітпеген жолдар секілді жобалармен, керісінше, келем деушілерді үркітетініміз анық.

Әділетті қала

Сот, құқық жүйесіндегі теңдік, тазалық мәселесі басты экономикалық құндылыққа айналуы керек. Тек сонда ғана Алматы әкімдік көксегендей Орталық Азиядағы беделді, үздік іскерлік орталығына, экономикалық хабқа айналмақ. Коммерциялық құқық жүйесі әділдік пен ашықтықты басшылыққа алғанда ғана стратегияның экономикалық бөлігінде бөрікті аспанға ататындай нәтижеге қол жеткізуге болады.

Түйін: Храпуновтың тұсында Алматыны жабайы базар жайлағаны есте. Бір кездердегі әдемі қаланың үлкен базарға айналғаны осы тұс. Кейінгі әкімдердің ішінде Б.Байбек базарлар мен қала көшелерін ретке келтіргендей болып еді, Сағынтаев келгелі баяғы жабайы базарлар қайтадан пайда бола бастады.

Қырғыз-қазақ арасында «Маленков берген байталды, Хрущев келіп қайта алды, айналайын Косыгин байталымды қайтарды» деп келетін ащы әжуа бар еді. Базаркомдар енді осы әжуаның өңін айналдырып, былай деп жырға қосып жүрмесе болғаны да: Храпунов берген «байталды», Байбек келіп қайта алды, айналайын Бақытжан, «байталымды» қайтарды...

Әділ Ұзақбай