Әке-шешеге ноқта: Бұл қай елдің заңы?

НЕГЕ ашық талқыға түспеді?

Бұл заң жобасын қабылдауға түрткі болған не нәрсе? Иә, соңғы кезде елімізде түрлі тұрмыстық деңгейдегі дау-жанжалдың көрсеткіші өсіп жатқаны белгілі. Мамандар әсіресе, карантин кезінде отбасындағы құқықбұзушылық 25 пайызға өскенін айтады. Мұны жоққа шығара алмаймыз. Алайда, қолданыстағы бар «Неке және отбасы» заңын, «Әкімшілік құқық бұзушылық», «Қылмыстық кодекс», «Азаматтық кодекс» баптарына өзгеріс енгізіп, қатаңдатуға болмас па еді? Сосын, заңмен танысқандардың пікірінше, заң жобасы Батыс елдерінен, одан қала берді Ресейден сөзбе-сөз көшіріліп алыныпты. Бірақ Ресей заң жобасына қарсы шыққан тараптың пікіріне құлақ асып, қабылдаудан бас тартқанын айта кеткен жөн.

Біз әуелі «Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл туралы» заң жобасының қазақша нұсқасын шолып шықтық. Шынымен де, орысшадан аударылғаны тайға таңба басқандай. Сосын қайтадан орыс тіліндегі нұсқасын оқып шығуға тура келді. «Бақсақ – бақа екен» демекші, егер заң жобасы осы күйінде қабылданса, өз туған баламызға қолымыздың ұшын тигізбек түгілі, «тәйт» деп сөйлей алмай қалады екенбіз. Онсыз да қазіргі балалар еркін өсіп жатыр, ата-ана тапқан-таянғанын баласының аузына тосып әлек. Бар жағдай солар үшін. Соған қарамастан бала ертең мына заңмен танысса, ата-анадан талап ететіні көп болайын деп тұр.

Мәселен, заң жобасының 1-бабының 4-тармақшасында «Баланың қызығушылығы мен қажеттіліктеріне немқұрайлы қарау» деген норма қосылған. Тағы бір жерде «адамды тамақтан, киімнен, мү­лік­тен және өзге де оның құқылы дүниелерінен әдейі айыру» деп көрсетілген. Заңда балада болуы керек киімнің түрі мен саны, тұтынатын азықтың атауы белгіленбеген. Оны қа­лай анықтайды? Сонымен қатар мұн­дай норма енгізілсе, материалдық жағдайы нашар көп отбасы үшін бұл тіпті қауіпті болатынын ескеру керек. Бір бөлмеде 9 бала өмір сүрсе, бұл «экономи­ка­лық зорлыққа» жата ма? Қазақтың әр балаға бір бөлме жалдап беруіне ақшасы жете ме?

«Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл қағидаттары» деген 5-бапта «адамның құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайтын және отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ықпал ететін әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді болғызбау» деген норма бар. Бұған не кіреді? Қыз алып қашу, тағы басқа деп неге ашып жазбайды?  Зорлық-зомбылыққа ықпал ететін әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерге тағы не жатады? Ертең ұлымыздың тұсауын кесіп, сүндеттесек, бұл дәстүрді ұнатпайтын біреу көріп, құзырлы мекемеге хабарласа, не болады? Дәл осы баптың екінші тармағында «адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін сақтауға кепілдік беру» делінген. Тағы да ұлыңыз «басқа ұлмен тұрам» десе, ата-ана ештеңе демеуі керек пе? Сіз не дейтін едіңіз? Жалпы, заң жобасының көп жерінде ата-ананы «асыраушы» деген. Ол баланың заңды өкілі емес пе?

Заңгер Елена Игнатенконың айтуынша, заң жобасында жазылған «жы­­ныс­­тық еркіндік» туралы нақ­ты­лан­­­баған. «Мысалы, кімнің ер­кін­дігі жайлы айтылып отыр? Ері­нің әйе­лінен бе? Әйелдің күйеуі­нен бе? Жоқ, әлде баланың ер­кіндігі ме? Сонда енді ата-ана ұл-қы­зының сексуал еркін­дігі­не шектеу қоя алмайды деген сөз бе? Яғни, бала­сына дұрыс тәр­бие бергісі кел­ген ана «некеге дейін жыныс­тық қатынасқа түсуге болмайды» десе, мемлекет «бала­ның өз еркі, оған қол сұқпаңдар» дейтін болып тұр ғой. Бұл дәстүрлі отбасыны бұзу деп есептеймін» дейді. 

Заң жобасында әр органға жүктелген міндет жеке-жеке жазылған. Негізгі құзырет Ішкі істер органдарына берілген сияқты. «Ішкі істер органдарының құзыреті» деген 10-баптың 4-тармағында «балаларды тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін орындамайтын немесе тиісті түрде орындамайтын, оларға қатысты құқыққа қарсы әрекеттерді жасайтын  ата-аналарды немесе оларды алмастыратын адамдарды анықтайды» десе, 7-тармақшада «зардап шегушінің өтініші бойынша оны медициналық куәландыруға, сот-медициналық сараптамаға жібереді; 8-тармақшада «зардап шегушінің өтініші бойынша оны көмек көрсету жөніндегі ұйымға немесе денсаулық сақтау ұйымына жібереді» делінген. Сонда заң жобасы бойынша «зардап шеккен» бала өзі хабарласып, ата-анасының үстінен арызданып отыра беретін бола ма? Бұл баланың алдында ата-ананың қадірін одан әрі түсірмей ме?

Сосын 15-бапта «Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы уәкілетті органның құзыреті» айтылады. Қазір онсыз да ақпарат құралдары (әсіресе, телеарна – автор) зорлық-зомбылықты ту етіп, сәт сайын зорлық-зомбылықты насихаттап жүр. Жаңалықтардың бісмілләсі осындай ақпаратпен басталады. 15-баптың 4-тармақшасында: «Өзінің редакциялық саясатында гендерлік кемсітушілік пен зорлық-зомбылықты насихаттауды болдырмауды қамтамасыз етеді» делінген. Керісінше, мұндай оқиғаларды қайта-қайта көрсету, насихаттау емес пе? Оларға қандай «жаза» тағайындалатынын неге анық көрсетпейді?

Құдайға шүкір, қазір балалар үйі азайды деп қуандық. Егер заң осы күйінде қабылданып, ертеңгі күні «зардап шегетін» балалар саны шамадан тыс көбейсе, дағдарыс орталығының саны артпай ма? Дағдарыс орталығына түскен балаларға кім жауап береді? Білуімізше, оларды үкіметтік емес ұйымдар басқарады екен. Бұрын балалар үйі қатаң қадағалауда болатын. Ал үкіметтік емес ұйымдарды Үкімет те, жемқорлыққа қарсы қызмет те тексермейді. Кейбір ҮЕҰ-ның артында шетелдік ұйымдар тұратыны әбден түсінікті. Айналып келгенде, астыртын бала (адам) саудасын қыздырып жібермейтініне кім кепілдік береді?  

«Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл туралы» заң жобасының шикі тұсы көп. Біз әлі «айдың арғы бетіне» терең үңілмедік. Мамандар не дейді?

Айсұлу Молдабекова, әлеуметтанушы:

Бұл заң біздің қоғамға ерте келді

– Меніңше, заң жобасының қолдайтын тұстары бар. Біздің қоғам өзімбілемдікке салынып кеткен. «Өз отбасым, не істейтінімді өзім білем» деген психология сіңіп алған. Әр баланың құқығы жатырда жатқанда-ақ болады. Тіпті, УЗИ аппаратына түскенде ата-анасына баланың жынысын айтпау керек екен. Сосын көп ата-ана баланы «жекеменшігі» санайды. Әрбір бала – отбасының емес, еліміздің баласы. Сол мағынада кейбір баптарын қолдаймын.

Отбасы – қоғамның әлеуметтік институты. Жалпы, ғылымда отбасыны, мектепті, жоғары оқу орнын жеке-жеке инстиут ретінде қарастырады және әрқайсысының өз қызметі бар.  Ал бізде отбасы әйел мен еркектің меншігі ретінде қарастырылады. Әлеуметтану бойынша, екі түрлі әлеуметтендіру бар. Яғни, адамның қоғамға бейімделуі. Бұл екі түрлі. Алғашқысында баланың тұлғалық қалыптасуының 50-60 пайызы отбасында жүзеге асады. Ал басқа институттардың үлесі 30-40 пайыз. Сондықтан бала үшін отбасының рөлі мен жауапкершілігі жоғары. Бұл заң жобасында отбасының функциясын қалыптастыруды көздейтін баптар бар. Мысалы, балалардың экономикалық құқығы мен теңдігі туралы айтылады. Балаларды материалдық жағдаймен қамтамасыз етудің базалық талаптары жазылған. Бастапқыда бұл талаптар батыс қоғамына, яғни бай қоғамға арналғандай көрінеді. Мысалы, ауылдағы ата-ана қанша баласы бар, бәрін бірдей үйірмеге жазып, бірдей телефон алып бере алмайды ғой. Олар «одан да үйге азық-түлік алмаймыз ба?» дейді. Меніңше, бұл заң біздің қоғамға ерте келіп отыр. Экономикалық жағдайымыз жақсарған соң қабылдасақ, ақылға қонымды болар еді. Біздің қоғам әлеуметтік-экономикалық жағынан бұл заңға дайын емес. Бүгін отбасы табысының 60-70 пайызы тамаққа жұмсалады. Ал заңда көрсетілген баланың тұлғалық жетілуі, экономикалық жағынан қамтамасыз етілуі, тағы басқа құқығын орындауға Қазақстандағы халықтың шамасы жетпейді. Бұл – шындық. Бірақ құқықтық жағынан алғанда талап ететін дүние көп. Шындап келгенде, мұны идеологиялық тұрғыдан қалыптастырмаса көп отбасында баланың құқығы бұзылып жатыр. Түбінде бұл заң керек. Алайда, заңды қоғамда талқылап, пысықтап, кем-кетігі түзеліп, асықпай қабылдануы керек. Себебі, заң жобасын енгізудің механизмі дайын емес. Мәселен, Қазақстан бойынша 500 баланы ата-анасынан алып қойса, олар қайда барады? Бізде Ана мен сәби орталығы халықаралық жобалар, меценаттар арқылы ғана салынады. Мұнымен мемлекет айналысуы керек.

Бізге зорлық-зомбылықтың салдарымен күресетін емес, алдын алатын заң қажет. Меніңше, отбасыларды қолдаудың әлеуметтік-экономикалық тетіктері көрсетілген заң керек. Онда әр отбасы бала санына қатысты қандай экономикалық көмек ала алады, баспана алу мүмкіндігі қалай, әлеуметтік жәрдемақы алу, тағы басқа тетіктері көрсетілсе, қуанар едім. 

Айсәуле Әбілдаева, заңгер:

Баланың алдында «кінәсіз екеніңізді дәлелдеу» оңайға соқпайды

– Заңгер заң жобасын оқымаса түсінбейді. Бірақ бұған қарсы шығып жатқан топтың бәрі заңгер. 30-40 жыл тәжірибесі бар заңгерлер неге қарсы дейсіз? Білесіз бе, заң жобасын қорғап, қолдап жүргендер – заң туралы түсінігі жоқ блогерлер. Егер қолдайтын тараптан бір заңгер шығып түсіндірсе, тыңдайтын едім. Екіншіден, заң жобасында түсініксіз норма көп. Бұл қалай бірінші оқылымда қабылданып кеткен? Заң деген нақты болуы керек. Бізде кез келген заң әуелі орысша жазылып, сосын қазақ тіліне аударылады. Ал қазақшасы әдеби әңгіме сияқты. Сосын мұны көтеріп жүрген – «НеМолчиKZ» қоғамдық қоры. Бұрын осы ұйымды қолдап, қазақ әйелдерінің мәселесін көтере бастапты ғой деп, ақша аударатынмын. Бірақ оларды кім қаржыландырады? Неге белсенді болып кетті? Тіпті, заң жасақтаушы да, Парламентте талқылап, ұсыныс айтатын да солар екен. Сонда «НеМолчиKZ» ұйымы кім? Онда неге қоғамда ашық талқыламайды? Жасырын түрде бірінші шақырылымда неге өткізіп жібереді?

Бізде заң шығарушы орган – Парламент емес, «НеМолчиKZ» ұйымы мен Динара Сәтжан ханым сияқты. Рarlam.kz сайтында қазақ тіліндегі заңның бірінші редакциясы ғана тұр. Ал орысша салыстырмалы кесте мен заңның соңғы нұсқасы неге тек «НеМолчиKZ» ұйымы мен Динара Сәтжан ханымда ғана бар? Біз мемлекеттік құжаттың жобасын неге олардың парақшасынан алуымыз керек? Осы заң жобасына қатысты ұсыныстары мен ескертпелері бар заңгерлер тобы жұмыс тобында болса да, Мәжіліс оларға заң жобасының соңғы нұсқасын неге бермей отыр? Заң туралы ақпараттың басым көпшілігі неге орыс тілінде? Тәуелсіздік алғалы қазақ тілінде екі-ақ заң қабылданғанын білеміз, алайда наурыз айынан бері қанша аудармашы жалдаса да аудартып, сайтқа салып қоятын уақыт болды емес пе?

Кез келген адам құқығы мен денсаулығына, олардың бостандығына қатысты заң жобасы талқыға салынуы керек. Осы кезге дейін осындай заң жобасы талқыланып жатыр деп неге бірде-бір ақпарат жарияланбаған? Біз бұл заң жобасы туралы неге «Пилоттық жоба» жүзеге асып, Түркістанда, т.б жерлерде кәмелетке толмаған балаларды алып кете бастағанда ғана білдік? Осы кезге дейін заңгерлер тек заң шеңберінде құқықтық сауалдар жолдады, бірде-біріне жауап болмады. Мұндай үрдіспен бізде қалай құқықтық конструктивтік диалог жүйесі қалыптасады?

Біреуден баланы алып қою үшін соттық негіз керек. Ақпарат жинайды. Көрші, туыстардан сіз туралы сұрайды. Баланың қолы көгерсе, дағдарыс орталығына алып кетеді. Сосын «кінәсіз екеніңізді дәлелдеңіз» дейді. Сот арқылы дәлелдеймін. Екі-үш апта кетеді. Ол кезде бала дағдарыс орталығында немесе біраз уақытқа созылса, қарай алатын отбасының асырауына береді. Кейін кінәсіз екенімді дәлелдеп шықсам, баланы қайтарып беруі мүмкін. Бірақ сот «медициналық-психологиялық емдеу кешенінен өтсеңіз ғана балаңызды көре аласыз» дейді. Бұл не сонда? Онсыз да баласынан айрылған ана қандай күйде болады? Оған психотроптық дәрілерді қайдан алады? Бұл заңды қабылдауға БҰҰ түрткі болып жатқан жоқ па?  Ресей белсенділері осы заңды қабылдамай тастады. Неге? Біздің заңгерлер де заң жобасының Ресейден сөзбе-сөз көшірілгенін айтады.

Қарлығаш Қабатова, жыныстық білім беру бойынша сарапшы:

Батыста адамның өмірі бағалы, бізде – ұят күшті

– Меніңше, бұл заң жобасын қабылдау керек. Себебі, Қазақстанда отбасылық зорлық-зомбылық өршіп кетті. Қазір заң жобасына қарсы белсенділер көбейді. Олардың айтуынша, балаларды алып кетеді дейді. Бұл бұрыннан бар. Баланың өміріне қауіп төніп тұрса, сот шешімі арқылы ғана алып кете алады. Одан бөлек жыл сайын зорлықтан көз жұмып жатқан әйелдер көп. Қолданыстағы заң бойынша әйелді бұрынғы күйеуі ұра беруге болады. Тек екінші мәрте қысым жасағаннан кейін ескерту береді. Бұл ескертудің өзі жұмыс істемейді. Егер әйелді күйеуі ұрса, балаларын алып үйден қашады. Дағдарыс орталығын паналайды. Ал еркек жылы үйде қала береді. Неге еркек емес, әйел қашуы керек? Сосын әйелдің өзі арыз жазуға қорқады. Соған байланысты көршісі, куәгерлері арыз жазуды енгізу керек.

Бала мұның бәрін көріп өседі. Бұл баланың психологиясына кері әсер етеді. Кейін олар да отбасы құрғанда мұны қалыпты жағдай санап, көргенін істейді. Бірінші кезекте әйел мен баланы қорғайтын заң қабылдау керек. Қоғамдағы нақты дәлел мен көрсеткішке қарасын. Байқауымша, біздің депутаттар қарсы топтың сөзіне ілігуден қашады. Батыста адамның өмірі бағалы, ал бізде – ұят күшті. Сонда әйелді, баланы ұрып-соғып, отбасын сақтау дұрыс па?

Самат Бекебаев, балалар үйінің түлегі:

Заң жобасы қабылданса, балалар үйінің саны артып, тірі жетімдер көбейеді

– Өзім Шымкентте балалар үйінде тәрбиелендім. Егер осы заң жобасы қабылданса, балалар үйінің саны артып, тірі жетімдер көбейеді. Заңның бұзылмауына ешкім кепілдік бермейді. Мысалы, балалар үйіне әртүрлі тағдырмен түссе, ал мына заң қабылданса бір форматта ғана түседі. Мені бір емес, бірнеше отбасы асырап алуға ниет білдірген. Алайда, балалар үйінің басшылары немесе басқарма басшылары апта сайын ай сайын мені асырап алған отбасылардың үйіне кез келген уақытта барып тексеру жүргізеді. Көптеген құжатқа байланысты кедергілер болады. Ал оған себеп мені балалар үйіне қайтару. Мен сияқты балалар үйінің мыңдаған түлегі бар. Көбісін бірнеше отбасы асырап, қайта балалар үйіне әкелген. Америкаға асырап алып кеткен қаншама достарым бар. Оларды да мазалайтын сұрақ: Кім бізді қадағалайды? 2002 жылы балалар үйінен асырап алған досымды, сыныптасымды әлеуметтік желіде тауып,  сөйлескен кезде осы сұрақты қойған еді. Бір түсінгенім, АҚШ-қа кеткен қазақстандық балалар үйінің тәрбиеленушілерін ешкім қадағаламайды, тек сырттай бақылайды. Ал Қазақстандағы балалар үйі жабылмау үшін балаларды бермейді.

Аз күннің ішінде заң жобасын қолдаушылар да, қарсылық танытушылар да көбейді. Тіпті, әр аймақта белсенді топтар заң жобасына қарсылығын білдіріп, петицияға қол жинап жатыр. Бұл нені көрсетеді? Заң жобасын талқылау аз, түсіндіру жағы кемшін. Қоғамның наразылығын тудырмас үшін екі тараптың да пікірлері ескеріліп, жоба жіті сұрыптаудан өтіп, кем-кетігі толықтырылуы керек.