«Журналистке пәтерден гөрі еркіндік берген жөн». Сенатор НЕГЕ ашуланды?

«айрықша мәртебе журналистердің аяғына тұсау салады» дегендер де табылды.

«Еліміздегі БАҚ туралы заңда және Еңбек кодексінде журналистердің мәртебесі мен кепілдіктері туралы ешқандай бап жоқ. Анығырақ айтсақ, БАҚ туралы заңның 20-бабындағы 10 құқығы мен 21-бабындағы 5 міндеті ғана жазылған. Еңбек кодексінде мәртебе жөнінде бір ауыз сөз, тіпті журналистердің еңбек ету құқықтары деген бөлім де жоқ», – деді депутат.

Сондай-ақ, Сенат өкілі елдік пен мемлекеттілік ісіне тікелей қызмет етіп отырған журналистерге полиция өкілдеріне жасалғандай жағдай неге жасалмайтынын сұрады.

«Пандемия тұсында 200-ге тарта журналист пен жазушы өмірден өтті. АҚШ-та журналистердің жалақысы жылына 28 мыңнан 75 мың долларға дейінгі аралықта. Ал бізде бір жылда табатыны – 3-4 мың доллар шамасында ғана», – деген сенатор Түркия, Әзербайжан сияқты елдердің де бұл істе бізден көш ілгері кеткенін атады.

«Құрметті Асқар Ұзақбайұлы! Отандық масс-медиа Халық үніне құлақ асатын мемлекет тұжырымдамасының пәрменді құралы болуы тиіс. Журналистерге сот, прокуратура, ішкі істер, адвокат, нотариус сияқты нақты мәртебе беретін кез келді. Ақпарат саласын дамытудың 2021-2025 жылдарға арналған Ұлттық жоспарын жаңадан жасау қажет. БАҚ-тың ықпалынсыз қоғамды демократияландыру мүмкін емес. Сондықтан журналистерді арнайы әлеуметтік мәртебе арқылы қолдауды ұсынамыз. Ол үшін Журналист мәртебесі туралы арнайы заң қабылдау қажет деп ойлаймын», – деді Нұртөре Жүсіп.

«Азаттық» радиосының тілшісі Асылхан Мамашұлы «Әріптестерге жеңілдік жасалатын болса, оған қуану керек» деген пікірде. Әйтсе де ол журналист мәртебесінің артында көптеген мәселе бар екенін ескертті.

А.Мамашұлы. Фото: azattyq.org 

«Біз журналист деп кімді танимыз? Өйткені көп әріптестің мамандығы журналист болғанменен оның істеп жатқан мекемесі жекеменшік қой. Жекеменшік баспасөзде жұмыс істеп жатқан адамға қалай жеңілдік беруге болады? Қазіргі таңда елімізде журналистер көп. Мәртебе беретін журналисті қалай анықтаймыз? Журналистикада 20-40 жыл істеу керек деген талап қоямыз ба? Менің ойымша, бұл мәселе Парламентте шешілмейді. Оған өз басым аса сеніп тұрған жоқпын. Әрине популистік тұрғыдан көптің қолдауын табатын жақсы ұсыныс.

Шын мәнісінде бұл журналистерді билікке тәуелді етудің тағы бір жолы болып шығады. Өйткені пәтер алудан үміті бар журналист ешқашан биліктің әрекетін сынамайды, өткір материал жазбайды. Яғни, билікке 100 пайыз тәуелді болып шыға келеді. Журналистің өзі ғана емес, мысалы оның айналасындағы барлық ұжым мемлекетке тәуелді болып қалады. Мысалы сіз 20 жылдан бері редакцияда жұмыс істеп жүрсіз делік. Ал үйді беретін әкімшілік. Сіз қалай әкімді сынайсыз? Әкімді сынамақ былай тұрсын, тіпті тұрғын үй беретін әкімнің орынбасары мен басқарма басшысын ашықтан-ашық мақтап жаза бастайсыз. Бұл жерде мүдделер қайшылығы бар. Бір сөзбен айтқанда билік журналистердің аузын байлаудың тағы бір жолын тауып алады», – дейді ол.

Асылхан Мамашұлының айтуынша, сөз бостандығы мен еркіндік болса, баспасөз еркін айналымға шығып, өзін-өзі асырай алады. Ал таралымы күшейіп, сұраныс артқан соң табыс әкеле бастайды.

«Бізде баспасөзді ақшаға айналдыру деген жоқ. Бәрі мемлекеттің мойнында отыр, Үкімет оны сатып жібермей, әдейі өлтірмей ұстап отырады. Шамалы ақша бөлген соң, әсіресе, облыста журналистердің жағдайы төмен болуы мүмкін. Бізде өзін-өзі асырай алатын бірен-саран баспасөздер болды.

Менің ойымша, журналистке пәтерден гөрі еркіндік берген жөн. Егер еркіндік болса, редакцияның өзі қызметкерлеріне пәтер алып береді немесе журиналист өзінің жалақысымен сатып алады. Мысалы еліміздегі кейбір басылымдар 80-100 мың теңгенің көлемінде жалақы береді де, баспанамен байлап қояды. Бізде тәуелсіз журналистика жоқ. Ал журналистерге арнайы мәртебе беру арқылы қазіргі мүмкіндікті шектеп тастайды. Турасын айтқанда, бұл әкімдікке журналисті тәуелді етіп қоюдың жолы», – дейді ол.

Сенатордың үкімет басшысына жолдаған депутаттық сауалын әріптес қауым неге ерекше ықыласпен қабылдады? Сондай-ақ дамыған мемлекеттерде баспасөз қызметкерлеріне арнайы мәртебе берілген бе?

«Онсыз да тәуелді басылымда жұмыс істейтін журналистің шегінетін жері жоқ. Мысалы «Айқын» газеті «Нұр Отан» партиясының газеті ретінде билікке тәуелді. Онсыз да қысымда отырған журналистер цензураның бір пайдасын көріп қалғысы келетін шығар. Ал шын мәнісінде журналист мәртебесінің заң бойынша бекітілуі дұрыс емес. Өйткені журналистика – етікші секілді кәсіптің түрі. Ендеше біз неге етікшіге ерекше мәртебе бермейміз?

Ал шетелге келетін болсақ, мәселен АҚШ баспасөзді дамытуға арнайы грант бергенімен ақпарат құралдарының ішкі ісіне араласпайды. Тіпті грант берген биліктің өзін сынай береді. Ал бізде Үкімет көмектессе, өмір бойы «Мен саған ақша бергенмін» деп міндетсініп өтеді», – дейді А.Мамашұлы.

Біз депутаттық сауал жолдаған Нұртөре Жүсіпке хабарласып, ұсыныстың кері жақтарына қатысты сұрақтарымызды қойдық. Неге екені белгісіз, сенат депутатына сұрақтарымыз ұнамай, ашуланып қалды.

Н.Жүсіп. Фото: senate.parlam.kz

– Сіздің журналистің мәртебесіне қатысты депутаттық сауалыңызды көп адам қолдап жатыр. Алайда кейбір әріптестер аталған мәртебе онсыз да биікке кіріптар журналистерді Үкіметке одан сайын тәуелді етпей ме деп алаңдап отыр...

– Журналистердің өздеріне мәртебе керек болмаса, алмай-ақ қойсын. Болды.

– Журналист мәртебесі туралы көтергендегі ең басты мақсатыңыз баспана мәселесін шешу ме?

– Журналистердің әлеуметтік жағдайын дұрыстау керек. Жалақы, қаламақы, баспана, денсаулығын сақтап, емделу және өз қызметін атқарған кезде көлік шығындары секілді тағы да басқа нәрселерге жеңілдіктер жасау керек.

– Журналист Асылхан Мамашұлы «Журналистке әлеуметтік жағдайдан гөрі еркіндік берілуі керек» дегенді айтады. Осы ойға не айтасыз?

– Шерхан Мұртазаның «Журналистің жегені жантақ, арқалағаны алтын» деген сөзін білесің бе? Өмір көрсетеді. Не болады, не болмайтынын, мен білмеймін ғой.

– Үкімет әлеуметтік жағдай жасаған соң журналистің аузын буып тастамай ма? Бұл жағын ойландыңыз ба?

– Аузы буыламын деген адам қандай жағдай жасалсын-жасалмасын буылады ғой. Біздің мақсат журналистердің әлеуметтік жағдайын жасау.

– Сондай-ақ Асылхан Мамашұлы сіздің ұсынысыңызды үкімет мақұлдамауы мүмкін, себебі журналистер көп дейді. Сіз өз жоспарыңыздың өтетініне қаншалықты сенімдісіз?

– Қазақстан да қанша журналист бар? Полиция қызметкерінен көп емес.

– Сіз мұғалім, дәрігер секілді журналистерді баспана кезегіне тұрғызып үй алуға мүмкіндік аштырғыңыз келіп отыр ғой?

– Серік, сен өзі журналиссің бе? Сенің баспанаң бар ма?

– Иә, журналистпін. Ауылдағы баспананы есептемейтін болсақ, жоқ деуге болады.

– Қызықсыңдар. Бүкіл журналист қауымы өзінің жағдайын дұрыстап алуға арналған мүмкіндікке немқұрайлы қарап, әр қайысымыз қарсы болатын болсақ, онда айтылғандай ештеңе де болмайды. Неге бірауызды болып, құрығанда бір мәселені ақылдасып шешіп алуға тырыспаймыз. Мен мәселені көтеруін көтердім. Алайда «Жалғыз ағаш орман емес, жалғыз адам қорған емес» дегенді білесіңдер ғой. Неге осындайда қолдау көрсетпейсіңдер? Мен түсінбедім.  

P.S. Иә, рас қоғамның түйткілді мәселесін көтеріп жүрген әріптестердің мәселесі шашетектен. Бірақ Үкімет арнайы мәртебе берген соң журналист қызметінің мән-маңызы жойылып кетуі мүмкін. Сондықтан да журналистке мәртебе беруден гөрі еркіндік берген әлдеқайда тиімді болар еді...

Серік Жолдасбай, Нұр-Сұлтан.