Аңсаған сәби – Жасанды ұрықтандыру әдісі туралы не білеміз?

Әлемдік статистикаға сәйкес, әрбір бесінші ерлі-зайыпты бедеулік мәселесімен бетпе-бет келеді. Бұл бақ біреуге ерте, біреуге кеш келеді. Кеш болса да табиғи жолмен ата-ана атанып жатады. Алайда, табиғи жолмен балалы болу мүлдем мүмкін емес отбасылар да бар. Әйелдің – бедеулігі, еркектің – белсіздігі кейбір отбасыларды сәби сүю бақытынан шектейді. Осындайда шаңырақтың шайқалмауына, ерлі-зайыптылардың екі жаққа кетпеуіне «жасанды ұрықтандыру» әдісі сеп болып отыр.

Жасанды ұрықтандыруды – медициналық терминмен «экстракорпоральды ұрықтану» (ЭКҰ) деп атайды. Заманауи әдіс сәбилі болсам деген ата-аналарға үлкен үміт сыйлады. Қазақстанда да ЭКҰ бедеулікті емдеудің қолжетімді әдісі болып саналады.

Нәрестелі болуды армандаған отбасылар үшін елімізде «Аңсаған сәби» бағдарламасы қолға алынған. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен 2021 жылы «Аңсаған сәби» бағдарламасы іске қосылып, бүгінгі күнге дейін қаншама шаңыраққа сәби күлкісін сыйлады.

Ресми статистикалық дерекке сүйенсек, Қазақстанда төрт мыңнан астам ер адам мен 29 мыңнан аса әйелге бедеулік диагнозы қойылған. Бедеулік диагнозы – соңғы үкім емес. Қазіргі таңда жасанды ұрықтандыру арқылы балалы болуға мүмкіндік көп. Еліміздегі ЭКҰ клиникаларында болсын, шетелдік клиникалар да болсын бұл әдіс кеңінен таралған. Елімізде ЭҚҰ-мен айналысатын 31 клиника бар. Қазақстан ЭКҰ бойынша Орталық Азияда көш бастап тұр. Шетел азаматтары ЭҚҰ қызметін алу үшін елімізге ағылып жатыр.

Аталмыш тақырып аясында NEGE тілшісі жолдаған сауалға Орталық коммуникациялар қызметінің баспасөз конференциясында ҚР Денсаулық сақтау министрлігі Ана денсаулығын қорғау департаменті директорының міндетін атқарушы Шәкизат Халықова жауап берді.

«ЭҚҰ – бедеулік диагнозының шешімі болып отыр. Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша «Аңсаған сәби» арнайы бағдарламасы іске қосылды. Аталмыш бағдарлама аясында еліміздегі 31 ЭКҰ орталықтардың 19-ы МӘМС жүйесі бойынша тегін медициналық көмек көрсету арқылы квота бөлінген әйелдерге ЭҚҰ жасап жатыр. Бұл бағдарлама 2021 жылдан басталғалы бері 24 мыңға жуық отбасы тегін ұрықтандыруға жолдама алды. Аталған орталықтарда ЭҚҰ жұмыстары іске асырылып, нәтижесінде сегіз мыңға жуық әйел жүкті болып, жеті мың отбасы аңсаған сәбиін бауырына басты. Бұл өте жақсы көрсеткіш. Еуропаның алдыңғы қатарлы елдеріне сай 30 пайыздық көрсеткішті беріп отыр. Сонымен қатар өткен аптада Тамара Дүйсенованың қатысуымен дөңгелек үстел өткен. Онда біздің Денсалық сақтау министрлігіне берілген тапсырмалардың негізгі бағыты – тек қана салдарымен күресу ғана емес, жалпы бедеулікке алып келетін негізгі себептермен күресу үшін профилактикалық жұмысты жандандыру болып отыр. Әйел адамдардың, қыз балалардың репродуктивті денсаулығын нығайту арқылы бедеуліктің алдын алу, яғни бедеулікке алып келетін себептер – біз айтып өткен жыныстық жолмен берілетін індеттер, жасанды түсіктің артуымен күресу туралы тапсырма берген. Осы мақсатта біз арнайы бағдарлама жасақтап жатырмыз. Үкіметтік емес органдарға жүгіне отырып, Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының өкілдерімен бірлесе насихаттау жұмыстарын жандандырудамыз. Профилактиканың бірінші бағыты – халықты ақпараттандыру. Өкінішке орай жасөспірімдер мен жастар арасында, әсіресе ауылдық жерде ақпараттандыру жұмыстары аздау болып тұр. Яғни, жасөспірімдер контрацепцияның әдістерін, жүктіліктен сақтану, жыныстық жолмен берілетін аурулардан сақтану әдістерін әлі толық меңгермеген. Сондықтан біз барлық деңгейде профилактикалық жұмыстарды насихаттан бастаймыз», - деді Шәкизат Халықова.

Жасанды ұрықтандыру саласындағы алғашқы тәжірибелер 1890 жылдары жануарларға жасала бастаған. Алайда, алғашқы 100% дәлелді 1959 жылы қытайлық репродуктолог Мин Чу Чан келтірген. Ол жасанды ұрықтандыру әдісінің тәжірибесін қояндарға жасаған. Осы әдіспен туылған қояндардың өміршең болғаны дәлелденген. Адамның жыныс жасушалары бойынша құжатталған эксперименттер 1940 жылдары Америка Құрама Штаттарында басталды.

Әйелді жасанды ұрықтандыру бойынша алғашқы тәжірибе 1973 жылы Австралиядағы Монаш университетінде өтті. Ұрықтанған жұмыртқа жатырға сәтті трансплантацияланды, бірақ жүктілік болмады, ұрық жатырға орнықпады.

1977 жылы британдық мамандар тәжірибені тағы бір қайталап көрмек болды. Сол кезде Лесли мен Джон Браун тоғыз жыл бойы бала көтере алмай, тіпті балалар үйінен қыз асырап алған. Балалы болмауына – жатыр түтікшелерінің бітелуі себеп болған. Сондықтан оларға мұндай экспериментке қатысуға мүмкіндік берілгенде, олар қуана келіскен. Эмбрионды жатырға тасымалдау сәтті өтіп, 1978 жылы 25 шілдеде Луиза Джой Браун есімді дені сау қыз дүниеге келді.

Экстракорпоральды ұрықтандыру әдісінің медицинада қолданылып келе жатқанына 50 жылға жуықтады. Осы уақыт ішінде ғалымдар ЭКҰ тақырыбы бойынша көптеген зерттеулер жүргізді, толық білім алды, тиімді препараттар мен жабдықтарды жасады. Бұл процедураны әйелдер үшін тиімді, ыңғайлы және қауіпсіз етті.

Елімізде жасанды ұрықтандыру арқылы сәби 1996 жылы дүниеге келген. Ол кезде ЭҚҰ процедуралары ақылы болатын. Мемлекеттік квоталар тек 2010 жылы бөліне бастады.

ЭКҰ процедурасын әркімнің қалтасы көтере бермейді, себебі қымбат болуы мүмкін. Қаражаты жеткіліксіз отбасылар үшін квота ата-ана атанудың зор мүмкіндігі. Бағдарламаға ресми немесе азаматтық некедегі отбасылар, сондай-ақ жалғызбасты әйелдер өтініш бере алады. Жасанды ұрықтандыру процесі ерлі-зайыптылардың екеуінен де мұқият дайындықты қажет етеді. Бұл бір айдан екі айға дейін созылатын шара.

Оң нәтиже 35 жасқа дейінгі әйелдерде 45% жағдайда кездеседі. Жасы ұлғайған сайын бұл көрсеткіш төмендейді. Дәрігерлердің айтуынша, аталмыш процедура қалаған адамның барлығына жасалмайды. Оның да бірқатар қарсы көрсеткіштері бар.

1978 жылдан бері дүние жүзінде 12 млн-нан аса ЭКҰ бала дүниеге келген. ЭКҰ адамдар жиі жүгінетін процедураға айналды. Әлемдегі балалардың 1 пайызы жасанды ұрықтандырудан кейін туылған. Егер бұрын ЭКҰ әдісін қолдану әдеттен тыс дүние болса, бүгінде жасанды ұрықтандыру әдісіне жүгінген жұптардың қатары артқан.